Sinds 2018 schrijf ik voor Seizoener. Dit is het tijdschrift van de Vrijeschoolwereld, dat zich bezig houdt met de vraag: hoe creatief onderwijs levend te houden? Zelf heb ik mijn hele leven op de vrijschool gezeten en daar ben ik tot op de dag van vandaag nog steeds onwijs blij mee en dankbaar voor. Interviews houden en artikelen schrijven voor dit blad doe ik dan ook met veel plezier en passie. Soms lever ik ook zelf de foto’s bij deze artikelen.
Verschijnend in Seizoener Herfst 2022:
Levende drie-eenheid
Oudvrijescholier & filmmaker Jesse van Venrooij
Verschenen in Seizoener Zomer 2022:
Bruggen bouwen
Oudvrijescholier & juf: Dochter Nurlaila & Moeder Carla
Tekst: Leila van Wetten | Beeld: Seizoener
Wat later dan gepland verschijnen Nurlaila en Carla in onze digitale ontmoeting. Nurlaila verontschuldigd zich en zegt lachend: ‘Zo gaat dat met creatievelingen hè, ik ben op ‘t nippertje dan nog zo veel aan het regelen en doen!’ De webcam wordt nog een stuk of wat keer verschoven, totdat zowel dochter als moeder goed zichtbaar zijn. Beiden hebben een grote glimlach op hun gezicht. In gesprek met twee powervrouwen over de vrijeschool, lesgeven, het leven en moederschap.
Hoe het begon
‘Mag ik het verhaaltje vertellen over kleine Nurlaila?’, vraagt Carla enthousiast. Haar dochter lacht. ‘Als jij daar blij van wordt mam, ga je gang.’ Carla glundert en begint; een echte juf. ‘Op een dag waren we in een tuin bezig om krokusjes te planten. Ik zong een liedje om Nurlaila op te vrolijken, want ze huilde als kleintje veel. Plots stak de buurvrouw haar hoofd om de hoek en vroeg: ‘Zit uw dochter op de vrijeschool? Carla fronst, alsof ze weer 40 jaar terug in de tijd in het gesprek bij die buurvrouw is. ‘De vrijeschool, nee, daar zit mijn dochter niet op…, antwoordde ik. ‘O?’ zei de buurvrouw verbaasd. ‘Kom dan maar eens bij ons kijken op de boerderij! De boerderij waarover ze sprak was de vrije onderbouw in Zoetermeer, toen net opgericht. We zijn er inderdaad een kijkje gaan nemen en toen heb ik Nurlaila heel gauw van de school afgehaald waar ze zat, en naar de vrijeschool, die boerderij dus, gebracht. De buurvrouw werd toen juffie Nanette, de peuterjuf.’ Ze kijkt haar dochter aan. ‘Vanaf toen ben je ook veel minder gaan huilen.’
Oogst
Nurlaila: ‘Zoetermeer was een hele fijne, veilige tijd. We zaten ‘s ochtends in een kring, we speelden veel buiten en in het hooi, heerlijk… In de hogere klassen vond ik de creatieve vakken geweldig. Behalve gereedschap maken dan, tangen enzo van ijzer… daar was ik heel slecht in. Maar koorzang vond ik geweldig, vooral het requiem van Mozart, als ik dat nu hoor krijg ik een onwijs nostalgisch gevoel. En van alle andere expressieve vakken ging ik ook helemaal aan. Ik ben werkzaam als zangeres, actrice en coach, en ik merk dat ik veel aan de creatieve vakken op de vrijeschool gehad heb. Bijvoorbeeld in een productie waar op de kleintjes gelet moet worden, dan maak ik mijn eigen kostuums, omdat ik dat vroeger op school geleerd heb. Ook heb ik mijn eigen tuin ontworpen en zelf een toonbank in mijn praktijk getimmerd. In theaterland benader ik mise-en-scène automatisch heel ruimtelijk en creatief, daar waar sommige collega’s het alleen technisch benaderen. Ik heb geleerd goed te luisteren en te reageren op wat ik terug krijg van tegensepelers, dat zal ik van euritmie hebben meegekregen.’
Bubbel?
Nurlaila kijkt bedenkelijk. ‘Toch voelde ik me op de onderbouw van de vrijeschool in Delft helaas wat minder veilig. Het onderwijs was heel fijn en paste bij me, maar ik ervaarde ook wel dogma’s waardoor ik me klein gehouden voelde. Ik had het idee dat ik in een afgesloten community zat. Ik vond het verschil met de wereld buiten die community, buiten de vrijeschool, te groot. Voor m’n gevoel kende ik de hele buitenwereld niet! En dat herkende ik later bij mijn eigen kinderen, die ook op de vrijeschool zaten. Mijn zoontje rende regelmatig weg omdat hij nijdig was dat hij per se zo’n gek pakje aan moest met euritmie en schoentjes die hij niet lekker vond zitten… en dan dacht ik als moeder: is dat ook echt nodig, zo’n pakje, of kan het ook anders? Dat heeft meegespeeld bij mijn beslissing om mijn eigen kinderen uiteindelijk juist van de vrijeschool af te halen; ik miste de brug naar de buitenwereld.’
Bruggen slaan
Nurlaila: ‘Het is niet dat die bruggen helemaal niet geslagen worden natuurlijk. Zo ontmoette ik 2011 een keer een oud-hoogleraar aan het Goetheanum. Hij nodigde me uit om een dagje mee te komen naar zijn bewegingslessen – nog voordat ik wist dat hij van het Goetheanum kwam. Hij werkte met straatkinderen. Er stond hip-hop muziek op en ze deden een soort choreografie. Het voelde heel vrij en onconventioneel allemaal, en toen ineens kreeg ik door dat er allemaal vormen uit de euritmie in zaten… Dát vind ik nou een goed voorbeeld van hoe je een brug slaat: de euritmie zoals we die allemaal kennen een beetje uit de context trekken, maar de waardevolle basis ervan gebruiken! Uiteindelijk heb ik mijn kinderen dus naar een andere, niet-vrijeschool gedaan en daar werd mijn zoontje een stuk rustiger.’ Ze zucht. ‘Ik lijk misschien een beetje negatief over de vrijeschool, maar dat ben ik niet hoor! Voor mij was die brug gewoon heel belangrijk. Ik merkte dat ik mijn kinderen op typecursus deed, omdat ik bang was dat ze het anders niet zouden leren. Maar toen ze eenmaal op een andere school zaten, ging ik juist compenseren met vrijeschooldingen zoals het zelf maken van een adventskrans en het boekje van de wortelkindjes voorlezen. Ik heb nog altijd een liefdevol gevoel bij de vrijeschool. Mijn jongste dochter vind ik, in tegenstelling tot mijn zoontje, écht een vrijeschoolkind. Helaas wilde haar vader haar niet naar de vrijeschool laten gaan…’ Ze houdt een tekening omhoog van haar dochtertje. ‘Kijk’, wijst ze naar de strakke stiftlijntjes op het papier, ‘dit tekent ze dus waar ze nu op school zit. Dit is geen vrijeschooltekening. Ik zou graag willen dat de creatieveling in haar op school meer gestimuleerd wordt dan dat nu gebeurt op deze niet-vrijeschool.’ Carla wendt zich tot haar dochter: ‘Wat ik graag wil toevoegen aan dit verhaal, is dat jij, Nurlaila, heel bewust hebt gekozen. Je hebt echt afgewogen en besloten wat je op dat moment nodig achtte. We kunnen de uitwerkingen van onze keuzes van te voren nooit volledig overzien.’
Kinderen als spiegel
Carla, die al een schat aan ervaring had op het gebied van werken met kinderen, is toen haar dochter Nurlaila op de vrijeschool zat zelf de Peuterleidsters opleiding en daarna de volledige dagonderwijs opleiding gaan doen aan de Vrije Pedagogische Academie in Zeist. Carla: ‘Na vijftien jaar peuterjuffen, heb ik een volledig rondje lagere school gedraaid en toen nog een half rondje. Ondertussen ben ik me blijven bijscholen, met als grootste passie Motorisch Remedial Teacher zijn. Uiteindelijk heb ik toch datgene bereikt wat ik nooit van mijn leven durfde te doen vanwege mijn lengte van één meter vijftig… namelijk: als klein vrouwtje voor de klas staan. Dankbaarheid doorstroomt me op de plek waar ik nu vrij en blij sta, op mijn 80ste!’ Carla denkt terug aan haar tijd op de Academie. ‘Elk jaar gingen we, om ons voor te bereiden op de nieuwe klas, een week lang naar Zutphen. Daar werden we als vrijeschoolleraren zelf bijgeschoold door verdiepende filosofie van Steiner tot ons te nemen en allerlei lezingen en lessen bij te wonen. Dat waren intense dagen, van half negen ‘s ochtends tot half negen ‘s avonds, verplichte kost! Maar ik heb er dan ook heel veel profijt van gehad! Het is zo leerzaam om je helemaal onder te dompelen in een bepaalde leeftijdsgroep, daar volledig op in te zoomen, en ook op de verschillende temperamenten van kinderen. Dan begin je ook echt goed voorbereid en daar heeft zowel de groep als jij zelf veel baat bij. Peuters en kleuters behandel je al anders. In de eerste klas krijgen de kinderen sprookjes, fabels en legenden komen daarna. Het zijn allemaal verschillende fases waar de kinderen doorheen gaan; waar staan ze op dat moment in het leven? En hoe een kind die fase ervaart hangt weer samen met zijn of haar temperament. Het is belangrijk om echt naar ieder kind individueel te kijken. Om die reden deden we iedere maand de zogeheten ‘kinderbesprekingen’ en hier waren ook schoolarts of psycholoog bij aanwezig. Ook dit was weer heel intensief, met volle aandacht en toewijding. Je bent niet alleen aan het leren over het kind, maar ook over jezelf! Als je kinderen bezig ziet, zie je namelijk altijd je eigen knelpunten. Kinderen zijn een enorme spiegel, en dat kan ook best ingewikkeld zijn. Gelukkig waren er altijd mensen die ons er in begeleiden.’
Doorjuffen
Toen Carla met pensioen ging werd ze privéjuf van een kind met autisme. Inmiddels werkt ze – als vrijwilligster – al zestien jaar lang nog steeds drie à vier keer per week op een islamitische school, waar ze kinderen en leerkrachten begeleidt. Hierbij gebruikt ze vrijeschoolmethoden. Carla: ‘Het zit gewoon in mijn handen, in mijn hart, om een kind anders te behandelen. De kinderen van deze tijd zijn heel gevoelig. Ik toets de kinderen op mijn manier en het gaat zo vloeiend… Er zijn kinderen waarvan men denkt: wat moet je hier mee? Maar met de juiste aanpak en aandacht floreren ze! Na de coronatijd is het heel moeilijk voor de kids, ze komen uit allerlei verschillende thuissituaties. Ik probeer ze bij te houden en dat lukt me gelukkig goed omdat ik naar constitutietypes kijk. Het is mooi dat de andere docenten zien en waarderen wat ik kom brengen, en dat ik op mijn beurt weer van hen mag leren. Zo slaan we de brug vanuit beide kanten. We zijn mensen, eigenlijk hebben we dezelfde doelen, dezelfde dingen raken ons. Het is zo waardevol om van en met elkaar te leren.’ Wordt Carla dan nooit moe van dat lesgeven en doorwerken? Carla: ‘Als je werkelijk doet waar je in gelooft, dan zal je altijd energie blijven ontvangen. Ik heb wel eens tegen een collega gezegd: ‘onze lichamen kunnen moe zijn, onze geesten leven volop!’ En zo is het; ik sta met mijn tachtig jaar nog steeds vol in het leven.’
Bruggen bouwen
Carla: ‘De basisdingen die je meemaakt, en die ik in mijn geval meegeef aan de kinderen, zijn heel bijzonder en belangrijk. De eerbied en dankbaarheid, die we in de huidige maatschappij zo weinig zien, zijn kernwaarden.’ Nurlaila vult aan: ‘De kennis niet voor jezelf houden, maar uitdragen.’ Carla: ‘En uitdragen op een manier dat iedereen zich er veilig bij voelt.’ Nurlaila: ‘We moeten wél bruggen slaan! Mijn gevoel over de vrijeschool is nog steeds dubbel, want ik houd gewoon niet van het dogmatische, maar anderzijds zie ik ook dat er juist heel veel wordt geleerd van andere geloven, stromingen en landen… Je leert op de vrijeschool om alles van verschillende kanten te zien. Je leert om de boom heen te lopen. Wat ik een positieve ontwikkeling vindt is dat nu van buitenaf de brug nu ook meer geslagen wordt. Zo is in Rotterdam de vrijeschool nu de hipste school want men ziet resultaat, namelijk dat kinderen zichzelf mogen zijn. Al is het een hele oude filosofie, het was toch ook z’n tijd voorbij, omdat mensen er nu weer echt behoefte aan hebben.’ Carla: ‘Bruggen slaan zal altijd van meerdere kanten moeten gebeuren. Ieder kind, ieder mens maakt dieptepunten mee. Wat ik ontroerend vindt om te zien is dat kinderen van de vrijeschool, als ze een dieptepunt meemaken, daar overheen komen en er juist van groeien.’
Biografie Nurlaila Karim:
1975 Geboren in Den Haag
1981-1987 Vrije School Widar Delft (onderbouw)
1987- 1994 Vrije School Den Haag (bovenbouw)
1995 Haagse Acteer Studio
1996 Miss Saigon, musical
daarna vele andere musicals en theaterproducties zoals: Fame, The Wiz, Les Misérables, Sister Act, Mamma Mia en nu de TINA – de Tina Turner musical. Verder sprak zij veel tekenfilms in en zong ze radiojingles.
2015 opleiding tot NLP Master Coach.
Nu begeleidt Nurlaila jonge artiesten om weer in hun kracht te staan en zichzelf als merk neer te zetten.
Biografie Carla Karim – de Mees:
30 januari 1942 Geboren in Paramaribo
1959 Verhuisd naar Nederland
Werkte daarna als medisch analiste bij Bloedtransfusie Dienst in Amsterdam Slotervaart, daarna werkzaam bij de Kinderbescherming
1980 – 1983 Applicatie (opleidings)cursus voor Leerkrachten aan Vrijescholen.
1982 – 1993 Peuterjuf op Vrijeschool Widar in Delft
In 1989 Is Carla remedial teacher geworden.
1993 Anderhalf rondje onderbouw vrijeschool juf
1993 Vierjarige voltijdopleiding Leraar Basisonderwijs in Zeist, Hogeschool voor Opvoedkunst
1995 – 2000 De Zutphense Zomercursus
En nu op haar 80ste heeft ze haar opleiding tot spiegelcoach afgerond.
Carla staat nog steeds voor de klas; lesgeven is nog steeds haar lust en haar leven.
***
Verschenen in Seizoener Lente 2022:
Krui-tocht naar Parijs
De Aarde op de Werelderfgoedlijst
Tekst: Leila van Wetten | Beeld: Henry Mentink
Vertrekpunt: Het Veerhuis
Bovenop de dijk bij Varik staat het Veerhuis, met wijds uitzicht over de Waal. De mensen in het Veerhuis zetten zich in voor een nieuwe economie. Henry: ‘Die staat naast het oude. We hoeven niets omver te werpen. We hoeven alleen maar onze energie te verschuiven, en andere mensen te inspireren dat ook te doen, zodat de torens van de Oude Economie vanzelf verlaten worden. Het nieuwe systeem heeft relaties als hoogste goed, in plaats van geld. Passend bij het Veerhuis varen we op liefde en moed. Dat is alleen mogelijk als je denkt vanuit eenheid en verbondenheid, in plaats vanuit concurrentie. Hoe kunnen we dit doorvoeren in het bedrijfsleven? Veel innovatie in het moderne bedrijfsleven gaat over het veranderen van vorm, zonder dat er echt iets wordt gedaan aan de inhoud. Wij staan voor gelijkwaardigheid en liefde. Die begrippen zijn eigenlijk heel simpel door te voeren. Neem bijvoorbeeld het principe van ‘de praatstok’, een oeroud gebruik dat iedereen de gelegenheid geeft te delen wat er op zijn of haar hart ligt, zonder dat daar iemand op reageert, dus zonder dat er een discussie ontstaat. Voer zoiets in in een bedrijf, en de directeur of manager snapt na zo’n ronde als vanzelf welk besluit wijs is.’
Het idee: Krui-tocht voor de Aarde
De Aarde moet op de Unesco Werelderfgoedlijst! In 2019 kwam Henry op het idee om de Aarde op de Unesco Werelderfgoedlijst te zetten. Deze lijst bevat onroerende goederen met een uitzonderlijke en universele natuur- en/of cultuurwaarde. Bovendien zijn deze onroerende goederen zo belangrijk voor de wereldgemeenschap dat ze veilig aan toekomstige generaties moeten worden overgedragen. De Aarde hoort hier tussen vond hij.
Op de Dag van de Aarde (22 april 2022) vertrekt Henry met een kruiwagen vol aarde (verzameld over ter wereld, insturen kan nog steeds!), vanaf het Veerhuis in Varik, op weg naar Parijs, waar het hoofdgebouw van Unesco is gevestigd. Daar zal hij de kruiwagen aarde op Wereldmilieudag (5 juni 2022) symbolisch overhandigen. Henry: ‘Ik verwacht niet dat de Aarde dan al in z’n geheel op de Werelderfgoedlijst zal komen; er zijn natuurlijk allerlei praktische stappen die eerst doorlopen moeten worden alvorens je zoiets kan realiseren. Ik hoop met deze Krui-tocht grootschalig aandacht te vragen voor het gegeven dat onze Aarde op die Werelderfgoedlijst thuis hoort, en de juiste mensen aan te trekken om het plan in de nabije toekomst wel degelijk te realiseren.’
De route
De Krui-tocht voert van Varik in de Betuwe naar Parijs en komt langs verschillende voedselbossen en biologische boerderijen. In Brussel gaat de Krui-tocht langs bij de EU en heeft Henry waarschijnlijk een gesprek met medewerkers van Frans Timmermans die de Europese Green Deal moet uitvoeren. Na het aanbieden van de buideltjes Aarde in Parijs volgt nog een ceremonie met inheemse leiders op kasteel Millemont vlakbij Parijs. De buideltjes worden dan onderdeel van een Aarden Monument bij dit kasteel.
Krui-tocht doelen
- Bewustzijn stimuleren over hoe we op een liefdevolle manier kunnen omgaan met de Aarde.
- Inspireren & motiveren tot het inzetten van ieders eigen passie en verlangen voor de natuur die ons dagelijks voedt.
- Geld ophalen om grond mee vrij te kopen. Het bewerkstelligen dat we de transformatie maken van handel in grond naar het zorgen voor de Aarde; tot in alle volgende generaties.
Reisgenoten
Tijdens de Krui-tocht zal Henry op delen van zijn route worden vergezeld door verschillende mensen. Zo zal Li An Phoa, die projecten opzet voor drinkbare rivieren, een etappe aansluiten, en werkt kunstenaars community Ruigoord aan een plan voor een grote, bonte optocht. Alles om aandacht te vragen voor dit dappere, betekenisvolle, en ietwat (te) gekke plan. Mocht je toevallig zelf een stukje met Henry mee willen lopen, dansen, zingen of springen, zie dan de route op de Veerhuis site bij ‘Krui-tocht’ om te weten wanneer Henry waar is.
Hobbels en bobbels
Een fantastisch idee, maar zijn er ook twijfels? Henry: ‘Het vergt veel voorbereiding, zo’n Krui-tocht, maar het is ontzettend leuk om te zien hoe het team groeit en hoe mensen hun kennis en talenten aanbieden om dit plan te ondersteunen. Natuurlijk spelen er wel bepaalde vragen door mijn hoofd, zoals: het hoofdgebouw van de Europese Gemeenschap in Brussel; komen we daar wel in? We sturen een brief naar alle Burgemeesters op de route, zo ook naar de burgemeester van Brussel, om te kijken wat mogelijk is. Via speciale wandel sites zijn we de hele route aan het inplannen en laten deze dan door lokale mensen testen door delen ervan vooraf te lopen. We weten natuurlijk nooit wat we onderweg precies tegenkomen, maar dat is ook het hele avontuur!’
Seizoener winactie: Henry bij jou in de klas
Om zoveel mogelijk geld op te halen voor de Krui-tocht en een goed begin te maken met het vrijkopen van de Aarde, vragen we bij deze aan alle vrijescholen om geld in te zamelen! Organiseer een sponsorloop met kruiwagens, een loterij met liefdevolle producten of voer een choreografie op waarmee je – letterlijk én figuurlijk – geld bij elkaar harkt; de tien scholen met het hoogst opgehaalde bedrag winnen iets heel bijzonders; bij deze scholen komt Henry na zijn tocht hoogstpersoonlijk met de originele kruiwagen op bezoek om over zijn avontuur te vertellen! De deadline voor het doorgeven van het behaalde bedrag is 10 mei 2022. Doorgeven kan via administratie@seizoener.nl
Er zijn ook allerlei andere manieren waarop je bij kan dragen aan de Krui-Tocht. Heb je ideeën of vragen of wil je meer lezen over een andere vorm van grondeigendom, waar Henry zich voor inzet, kijk dan op de website www.veerhuis.nl/krui-tocht.
Iets meer over Henry Mentink
Geboren : 20 maart 1953
Studie : Hoger Landbouw School en Nyenrode
Stichting UNO-Foundation: Erfgenaam Pieter Kooistra en beheer Veerhuis te Varik
Oprichting en directeur MyWheels : 1993 – 2015
Belangrijke lezingen/projecten:
- Initiatiefnemer van de eerste professionele wereldwinkel – 1994
- Winnaar verzekeringsconcept “People Linked” – 1996
- Winnaar Prov. NH afvalprijs: “Airmiles voor afval”
- Oprichter en directeur van Stichting Gedeeld Autogebruik – 1995 – 2005
- Duurzame Dinsdag lintje van Minister Cramer – 2009
- Lid van de Damanhur gemeenschap in Italië 2013 – recent
- Mede oprichter en voorzitter EcodorpNetwerk GEN-NL 2015 – 2021
- ‘Op mijn zestigste begonnen met mijn tweede jeugd. Ik ben nu 9 jaar.’
***
Verschenen in Seizoener Winter 2021:
Cirkel van mens en God
Oudvrijescholier Koenraad Spijker
Bij binnenkomst draagt Koenraad Spijker (1991), afgekort Koen, een sweater met daarop de tekst: ‘Ik zie rond in de wereld’. ‘Leek me wel leuk voor deze gelegenheid!’, zegt hij opgewekt. Dat doet vermoeden dat de vrijeschool nog behoorlijk in hem voortleeft… Koen: ‘Een groot deel van de vriendengroep die ik nu heb, bestaat nog steeds uit mijn klasgenoten van toen. Vaak als we samenkomen hebben we het over iets wat in onze vrijeschooltijd is voorgevallen. Als daar andere mensen bij zijn die niet op de vrijeschool hebben gezeten – bijvoorbeeld de vrienden van mijn vriendin – dan zijn die mensen altijd verbaasd over hoeveel belevenissen wij nog hebben van die tijd. En dat klopt! Het voelt alsof ik de ervaringen van toen nog steeds aan het integreren ben’. In gesprek over vriendschap, verantwoordelijkheid, vertrouwen en verwezenlijking.
Tekst : Leila van Wetten | Beeld : ….
Proeven en ervaren
Koen: ‘Ik was een van de jongsten toen ik op de Adriaan Roland Holstschool in Bergen kwam, 11 jaar oud. Qua omgeving een schot in de roos; allemaal mensen tot wie ik me op een bepaalde manier aangetrokken voelde – en dus nog steeds voel. Ik keek altijd op tegen mijn vrienden, die letterlijk groter waren dan ik, eerder vriendinnetjes hadden, enzovoorts… Een best onzekere periode wel, maar ik ben het nooit echt uit de weg gegaan. In die fase gaat alles over proeven en ervaren. Eén van de grootste deugden van de vrijeschool is dat daar ruimte voor is. Iedereen wilt groeien en dat doe je het liefste hand in hand met je vrienden. Volgens mij kies je elkaar omdat je voelt dat je elkaar wat te brengen hebt. Er is sprake van een soort magnetisme. Je daagt elkaar uit en stimuleert elkaar, althans zo was dat bij ons. Piano spelen was al onderdeel van mij voor dat ik naar de vrije bovenbouw ging, maar daar ontdekte ik wel dat muziek het allerbelangrijkste is in mijn leven. Het proces van dat leren toelaten werd gesteund door de mensen om mij heen. Teun Faber bijvoorbeeld, die toen al heel goed viool speelde en nu heel goed altviool, en ik hielpen elkaar geloven dat we onze dromen waar konden maken. Muziek is mijn leven geworden. Ik ben full-time pianist, voornamelijk klassiek, maar ook cross-over, jazz, elektronisch, modern… Het heeft wel even geduurd voor ik ervan kon rondkomen, maar ik heb altijd grenzeloos vertrouwen gehad in dat dat ging goed komen. Dat vertrouwen is ook iets wat ik meedraag van de vrijeschool en antroposofische wereld.’
Zelf uitvogelen
‘Op de vrijeschool ligt de nadruk op het zelf uitvogelen. Je krijgt een aantal dingen aangereikt, je wordt van verschillende kanten ondersteund, en gaat zelf op pad. Dat is op die leeftijd essentieel, want je wílt het ook zelf ontdekken! Als puberend kind moet je zelf leren wanneer iets veilig is en werkt. Anders krijg je pubers, jongvolwassenen en uiteindelijk mensen die alleen maar weten wat wel en niet mag, in plaats van waarom… Op de vrijeschool wordt gekeken naar leerlingen als mensen, en ‘ingetuned’ op wat ieder individu nodig heeft om de schooltijd zo goed mogelijk door te komen en er zo veel mogelijk uit te halen. Je wordt gestimuleerd om zelf na te denken; je krijgt de verantwoordelijkheid en het blijkt dan ook dat het mis kan gaan… en daar mag je je eigen conclusies aan verbinden. Ik heb bewondering voor hoe de docenten op de vrijeschool een groot gebied grijs laten. Ze houden je met een life-line vast, letten echt wel op, maar als je ff wilt zwemmen… ga je gang… Daar zit natuurlijk een risico aan, want je helpt mensen op die manier in hun autonomie en zelf creërend vermogen, en dat is niet wat het economisch systeem van ons verlangt. Vaak wordt antroposofie als iets engs gezien en dat is volgens mij omdat je als antroposoof een uitgewerkte ideeënwereld hebt, die niet in één keer te bevatten is. Over het algemeen zijn mensen gewend aan hapklare meningen, terwijl de antroposoof een rijk oordeelsvermogen heeft en daar eindeloos uit put. Een groot vat, met als gevolg dat je voor de buitenstaander ‘niet altijd het juiste biertje er uit tapt’, lacht Koen.
Via jezelf
‘Voor mij zit de uitdaging erin om bij mezelf te blijven en via mijn eigen werk een bepaalde boodschap over te brengen, zonder de illusie te hebben dat ik de hele wereld kan veranderen. Dat heb ik een tijd lang namelijk wel gehoopt, maar daar kwam ik teleurgesteld van terug. Nu leer ik steeds beter om oké te zijn met de status quo. De enige weg is via jezelf, en dat is ook wat ik via muziek wil communiceren. Op welk punt van de lijn bevind ik mij? Wat kan ik wél doen? Zolang ik vanuit daar leef, lukt het eigenlijk niet om ongelukkig te zijn. Alexander Skrjabin, een van mijn inspirators, zegt: “Muziek maakt dat wij van mens tot God kunnen transformeren”. Skrjabin leefde in dezelfde tijd als Steiner. Wat ik zie als God, is leren hoe je alles kunt ervaren, zowel buiten als binnen, ontdekken dat je er onderdeel van bent, en dan vervolgens zo goed integreren dat je dat wat je ervaart ook weer kunt geven. We zijn een cirkel. De Schepper en het Geschapene.’
Muziek als leermeester
‘In muziek zit alles, het zegt alles wat er gezegd kan worden. Het bestaat uit natuurkunde, trillingen, het is een brug tussen het plastische en het organische. Muziek is ruimtelijk en vormelijk gezien een enorme leerschool. Hoe ga je als luisteraar om met een thema in de muziek terwijl er een ander thema doorheen loopt? Dit is iets heel kosmisch en tegelijkertijd een alledaagse vraag; hoe ga je in je leven om met verschillende thema’s die door elkaar heen lopen en waar je niet altijd tegelijkertijd aandacht aan kunt besteden? Live muziek kan je nooit in één keer helemaal begrijpen, je kunt nooit alle thema’s tegelijkertijd doorgronden.
Een wezenlijk onderdeel van muziek is scheppingskracht. Hoe komt het tot je? Hoe maak je het? De meeste grote musici die ik ken zeggen dat het lijkt alsof de muziek die zij maken, niet uit henzelf komt, dat ze het enkel ontvangen. Om te kunnen ontvangen, moet je je ontdoen van alles wat dat in de weg staat. Het creatieproces is een waanzinnig interessant aspect. Uitvoeren is relatief oninteressant. Dit is tevens wat er naar mijn mening mis is met de uitvoeringspraktijk vandaag de dag in de wereld van de conservatoria: de nadruk ligt op uitvoering, je leert alleen wat daarin goed of fout is. Saai!’ Koen is dan ook een eigen klassieke muziek serie gestart, genaamd Spijker Klassiek, waarmee hij vijf concerten per jaar geeft, soms alleen, soms in samenwerking met andere artiesten.
‘Mensenwijsheid’
De grootste wens die ik heb is van alle tijden, namelijk dat de mensen zich leren ontplooien tot echt rijke mensen. Echte rijkheid bestaat volgens mij uit het kunnen overwegen van zoveel mogelijk, zo niet alle, zienswijzen. Als je dat toelaat, dan voel je vanzelf wat je in het leven te doen staat. Niemand heeft het echt fout, en niemand heeft het echt goed. Alles is een beetje waar. Vanuit die leer kun je met iedereen praten, en kun je alles overwegen. Als je alles kunt overwegen, dan hoef je geen ruzie te maken, je begrijpt de ander tenslotte.
Wat antroposofise is, ligt wat mij betreft dan ook in het woord zelf besloten, ‘mensenwijsheid’, waar vanuit bekeken je paradoxaal genoeg kunt concluderen dat de antroposofie een prachtige weg is, maar niet de enige. Ze heeft haar krachten en haar tekortkomingen. Eén van haar krachten is dat ze haar tekortkomingen durft te laten zien.
Muziek heeft geen tekortkomingen. Mijn grootste wens is misschien wel een wereld waarin iedereen opgroeit met muziek, zoals iedereen een taal leert. Dan zou iedereen aan elkaar zijn krachten en gebreken kunnen communiceren. Via dit medium zonder tekortkomingen. Dat zou nog eens wat zijn.’
Biografie Koenraad Spijker
1991: Geboren in Amsterdam
2009-2013 Bachelor klassiek piano – Conservatorium Utrecht
(prof. Klára Würtz, minor jazzpiano prof. Bert van den Brink),
2013 – Eindexamen bachelor (10)
2015 – 2017 Master klassiek piano (9,6)
2019 – Postmaster Conservatorium van Sofia (Bulgarije), specialisatie Schubert/Skrjabin
2020: Start Spijkerklassiek
2021: Ontwikkeling kindermuziekvoorstelling: ‘De wereld is Muziek’, PROJECT5.
***
Verschenen in Seizoener Herfst 2021:
Oudvrijescholier Sam Tamis A.K.A. Flying Frog
Op een met zon overgoten dag tref ik Sam, die ik al ken sinds hij een kleine jongen was en ik een nog veel kleiner meisje, op de Kometensingel in Amsterdam. Hier zit de voormalige Katholieke Sacramentskerk, waar Sam zijn onderneming Flying Frog heeft gevestigd, samen met de Purmer. Zijn collega’s verkopen vintage meubels en Sam is zelfstandig kok (plantaardig), wat uitmondt in een zeer aangename samenwerking waarbij verschillende creatievelingen hun eigen ei kwijt kunnen en tegelijkertijd samen een fijne ontmoetingsplaats runnen, genaamd Cometa. In gesprek met een oude vrijeschool vriend over normen, waarden en uitmuntend eten.
Tekst & Beeld : Leila van Wetten
Bij het betreden van de kerk in Amsterdam-Noord, voel ik me direct warm verwelkomd. In het voorportaal staan allerlei authentieke meubels, er liggen verscheidene tapijten en er hangen lieve schilderijen aan de muur (allemaal te koop!). Op de tafels branden kaarsjes. Meteen links van de hoofdingang, in het voorportaal van de kerk, heeft de Cometa-crew de keuken gevestigd; de plek waar Sam zijn heerlijke happen bereid. De crew heeft het, zoals meer ondernemers in deze tijd, zwaar te verduren. Sam: ‘Wachten op vergunningen, uitstel van evenementen, ergens energie in steken wat dan toch niet door kan gaan, dat is niet top natuurlijk… Gelukkig werk ik met gelijkgestemden: we vertrouwen er allemaal op dat het zich op organische wijze gaat vormen, dat we vanzelf groeien naar de plek die we zijn.’ Is het volgens hem een voor de vrijeschool kenmerkende eigenschap om flexibel te zijn? Sam: ‘Ik heb collega’s die allemaal geen vrijeschool hebben gedaan maar wel degelijk heel creatief denken en zoeken naar wat wél kan. Ik zou eerder willen zeggen dat het mens-eigen is, en dat wordt op de vrijeschool zeker gestimuleerd!’
Terugblik
Na de vrije onderbouw in Oudorp was het even onduidelijk of hij ook naar de vrije bovenbouw zou gaan. Sam: ‘Mijn ouders vroegen zich af of ik niet meer (strengere) regels nodig had dan op de vrijeschool het geval was, maar ikzelf koos voor mijn vrienden en dus ging ik alsnog naar de bovenbouw. Nog regelmatig denk ik met heimwee aan mijn vrijeschool tijd terug. De wereld was klein, maar zo fijn en vertrouwd.
Wat ik heb meegenomen van de vrijeschool is het stuk menselijk contact. Tijdens het kamp in de achtste klas had ik drank meegesmokkeld. Ineens had ik geen zin om stiekem te doen, dus haalde ik de fles tevoorschijn en zei tegen mijn mentor: ‘Ik heb deze whiskey meegenomen’, waarop hij van de fles naar mij keek en vroeg: ‘Is dit dapper of dwaas?’
In plaats van boos te worden, dronk hij even later een glaasje met me. Nou weet ik niet of dit de allerbeste anekdote is voor in Seizoener, maar het is wel de waarheid. Ik werd beloond voor mijn eerlijkheid en hij kreeg mijn respect, door me als een volwassene te behandelen in plaats van als kind. Dat gevoel van gelijkwaardigheid draag ik al mijn hele leven mee. ’
Uitdaging
Sloeg de vonk voor koken al over op de vrije bovenbouw in Bergen waar hij het vak koken kreeg? Sam: ‘Niet per se. Dat gebeurde pas in 2017, toen een maat van me besloot om volledig plantaardig te gaan eten. Ik was al vegetariër en dacht: als jij het kan, kan ik het ook! Niet zo zeer vanuit competitiedrang, maar meer om mijn eigen grenzen te leren kennen. Ik stond versteld van de hoeveelheid opties die er bleken te zijn, juist door de vernauwing die ik mezelf oplegde om enkel nog plantaardig te eten. Ik greep de uitdaging met beide handen aan en werd al gauw zo enthousiast van de uitkomsten, dat ik besloot die ook met anderen te gaan delen.’
Levende geschiedenis
Toch sloeg er ook op de vrijeschool een vonk over. Op de bovenbouw sprong Sam’s leraar geschiedenis, Peter Kraaijeveld, op tafel om de verhalen kracht bij te zetten. Sam: ‘Dat innemende vertellen van hem, waardoor verhalen ook echt tot leven kwamen, geur en kleur kregen, dat heeft denk ik wel gemaakt dat ik geschiedenis ben gaan studeren.’ Met zijn ‘geschiedenis bril’ op kijkt Sam nu naar hoe wij als mensheid zijn geëvolueerd; waar komen we vandaan, hoe hebben we het gedaan, waar staan we nu, en waar kunnen we naar toe? Sam: ‘Sinds het begin van de mensheid kookt de mens al met het vuur. Er is zoveel gekookt en er zijn zoveel recepten van mond tot mond bewaard gebleven. Plantaardig voedsel wordt vandaag de dag door veel mensen nog steeds als alternatief gezien, terwijl, als we naar de geschiedenis kijken dan zien we: het is helemaal niet iets nieuws! Ik vind dan ook dat we het niet zouden moeten benoemen als iets veganistisch is – want daarmee wordt het ‘anders’ of speciaal. Plantaardig mag gewoon, onbenoemd, de basis zijn, en laten we het juist benoemen als er iets niét plantaardigs bijkomt. Zo maken we het plantaardig eten tot norm en alles wat extra komt, speciaal.’
Missie & Visie
Daaruit voort vloeit dan ook zijn visie. Sam: ‘Een directe(re) relatie met dat wat je eet. Zowel mensen als planten als dieren hebben elkaar wat te geven. In onze wereld is het dier echter tot product verworden, waardoor er geen oprechte uitwisseling plaatsvindt. Terwijl, als je zelf een dier hebt en verzorgt en voedt en jezelf ervoor verantwoordelijk maakt dat het dier een goed leven heeft, dan geef je het dier iets en dan kan het dier jou er iets voor teruggeven, in de vorm van bijvoorbeeld melk of uiteindelijk vlees.’ Sam eet zelf best af en toe een ei, bijvoorbeeld van de kippen van zijn tante, of een stukje kaas, van de biologische boerderij waar zijn schoonzus zelf kaas maakt. Sam: ‘Ik ben helemaal niet per definitie anti-dierlijke producten, maar ik ben wel anti de manier waarop ze vandaag de dag over het algemeen verworven worden. Ik boycot dierlijke producten uit de supermarkt. Mijn doel met plantaardig koken en cateren is om meer mensen bewust te maken dat veganistisch eten lekker is. Veel mensen zien plantaardig eten als gezond, en dat zou dan los staan van het genieten, terwijl in mijn beleving en keuken die twee waarden hand in hand gaan’. Gezond Genieten dus, wie wil dat nou niet? ‘Het gaat natuurlijk verder dan dat wat we eten, want wat doen we met ons afval? Bij Cometa hebben we een wormenbak van Jamie Nee (zie Seizoener Lente ‘21) voor onze compost, wat weer naar de bomen en planten kan die om de kerk heen staan. Zo is de cirkel rond.’ Ze zouden die bomen en planten er ook uit kunnen trekken en zichzelf daarmee snoei- en knipwerk besparen, maar in plaats daarvan gebruiken ze de bomen om hangmatten aan te hangen, en de planten staan gewoon gezellig groen te wezen terwijl wij ons kopje koffie drinken. Sam: ‘Als we voor alles meer tijd durven nemen, dan worden we vanzelf gezonder en gelukkiger.’ Hij zet zijn pet andersom op zijn hoofd. ‘De tegenstrijdigheid is echter dat ik wil dat de wereld waarin alles langzamer gaat, sneller werkelijkheid wordt. De ontwikkeling naar langzamer leven gaat me te langzaam, dat is een grote paradox!’, zegt hij lachend.
Toekomst
Cometa is al even klaar voor diners, feesten en partijen, en heeft bij het verschijnen van deze Seizoener dan éindelijk de vergunningen waar het team nog op wachtte. Een vergunning om alcohol te serveren, en tot later open te blijven bijvoorbeeld. Sam: ‘Dat we nog geen alcohol mochten schenken maakt wel dat we inmiddels meerdere alcoholvrije biertjes verkopen, maar het is toch ook fijn om bij een maaltijd een goede wijn te kunnen serveren, of een keer een proeverij te organiseren. Juist om te laten blijken dat plantaardig voedsel best bourgondisch kan zijn; zo’n mooie wijn of een bijzonder biertje maakt het natuurlijk helemaal rond.’
Flying Frog, Sam dus, kookt zo veel mogelijk met ingrediënten uit het seizoen en de streek, zo kan je bij hem terecht voor een heerlijke oesterzwam-aubergine shoarma, originele witte bonen falafel, zeer leipe chocolat cookies en tal van andere lekkernijen. Meer (w)eten?
Biografie Sam Tamis:
Geboren: 11-10-1993, Alkmaar
Vrije onderbouw: Sterrenzanger, Oudorp van 1998 tot 2005
Vrije bovenbouw: Adriaan Roland Holstschool, Bergen, van 2005 tot 2013
Cultureel Erfgoed Reinwardt Academie HBO van 2013 tot 2014
Geschiedenis aan de UvA van 2014 tot 2019
Oprichting Flying Frog in 2018
Sindsdien zelfstandig cateraar (plantaardig)
Opening Cometa: 15 mei 2021
***
Verschenen in Seizoener Zomer 2021:
Escola Waldorf a Oliveira
Gelegen in Zuid-Portugal vind je de streek Algarve. Daar – op loopafstand van het strand en omgeven door heuvels – bloeit sinds twaalf jaar een vrijeschool. Toen Pedro Miguel zijn twee zoons er acht jaar geleden bracht, voelde hij dat hij er zelf ook wilde zijn. Niet ‘’alleen’’ als ouder, maar ook als docent en mede-ontwikkelaar. De school groeide van 50 naar 100 leerlingen, in eerste instantie verspreid over de klassen 1 tot en met 6. In de loop van de tijd kwam daar klas 7 en sinds afgelopen jaar ook klas 8 bij. De school telt inmiddels 22 nationaliteiten en kent 12 moedertalen. In gesprek over oprechte uitwisseling, toekomstpotentie en vrede.
Tekst : Leila van Wetten
Dankzij Florence, de lieve en zeer begane receptioniste van A Oliveira, kom ik in contact met de drukbezette Pedro Miquel (1978). Hij bestudeerde antropologie, filosofie en psychologie en ervaart in de antroposofie ‘een samenkomst van alles’. Na zijn kennismaking met de vrijeschool, volgde hij een Waldorftraining en nog een extra Waldorfjaar. Ondertussen ging hij aan de slag op A Oliveira als docent Engels, werd bestuurslid én richtte de Associatie van Waldorfscholen in Portugal op. Of hij met al dat werk nog wel tijd heeft voor andere dingen? Pedro lacht. ‘Voor mij voelt het zo: ik heb geen baan, ik heb een manier van leven. Alles wat ik doe is verweven met elkaar, ik vind het belangrijk en leuk.’ En vinden zijn zoons het ook leuk, dat hun pa op ‘hun’ school werkt? Pedro: ‘Toen ze jonger waren, voelde het vooral erg veilig voor ze om hun vader in de buurt te hebben. Nu zijn ze tieners in hogere klassen. Op sommige dagen hebben ze in de les geen zin om echt contact met me te maken, terwijl ze me op andere dagen aan het einde van de les een knuffel komen geven. Volgens mij is er een gezonde balans.’
Vrijheid, gelijkheid en broederschap
Als je het filmpje op de website van A Oliveira bekijkt, word je haast jaloers – zelfs al heb je zelf op een hele fijne vrijeschool gezeten. Het sfeervolle schoolgebouw omgeven door grote klimbomen, de zwoele wind, en dan die glunderende koppies van leraren en leerlingen, alles ademt liefde. Pedro: ‘A Oliveira kent zoveel verschillende nationaliteiten, we hebben de hele wereld in één school! Het samenkomen ondanks verschillen, gaat hier heel natuurlijk. De onderlinge relaties op A Oliveira zijn heel bijzonder. Er is wederzijdse inspiratie, motivatie en respect. Waarbij respect overigens geen afstand creëert, maar juist dichterbij brengt. Waar op andere, ‘’gewone’’ scholen een docent op een leerling kan overkomen als een soort alien, zie je op onze school dat een docent iemand is waar een leerling zich oprecht toe verhoudt, en andersom.’
Leren en leven
Pedro blijft zelf ook altijd bijleren, want een echte leraar blijft zelf ook altijd student. Een van zijn leermeesters is Florian Osswald, die schreef: ‘Als je je heel zwaar voelt en ongelukkig, geef dan geen lessen. Ga dan naar buiten, spelen. Kinderen hebben inspiratie nodig om te kunnen overleven.’ Pedro: ‘Dat is denk ik ook iets specifieks aan onze school: we blijven niet ‘alleen maar’ bij wat het curriculum voorschrijft, óók niet het Waldorf-curriculum. Als iemand een idee heeft – of het nou een leraar is of een leerling – dan gaan we ervoor. Daar komen te gekke projecten uit. Heel speels, bruisend. Bijvoorbeeld dat iemand oppert om een rap over het klimaat te maken met de hele klas en iedereen daar dan direct mee instemt, inclusief de leerkracht. Of het plan om te surfen tijdens de gymlessen, of spontaan een groentetuin te starten met de tweede klas. Sinds vier jaar komt er ieder jaar een groep 12de klassers van de Duitse vrijeschool Markgräflerland voor het ‘sociale project’ naar A Oliveira. Door de leerlingengroei moest A Oliveira zich verspreiden over twee gebouwen, dus vorig jaar hielpen de Duitse 12de klassers het toen nog niet in gebruik zijnde ‘nieuwe’ schoolgebouw te verven. Het is een soort uitwisselingsproject, waarbij er hard gewerkt wordt én ruimte is voor plezier. Pedro: ‘Het is prachtig om te zien hoe verantwoordelijk die jonge mensen van de Waldorf school in Duitsland zijn. Ze geven om elkaar, ze zijn competent, en ze willen het graag mooi maken. Afgelopen jaar verkozen die achttienjarigen zelfs langer doorwerken in onze zweterige gang, boven het strand… Dan moet er toch wel íets leuk zijn hier!’
Erkenning
Portugal telt vandaag de dag vier Waldorf scholen en vier Waldorf kleuterscholen. Als onderdeel van de Associatie voor Waldorf scholen in Portugal, komt Pedro voor grote uitdagingen te staan. Pedro: ‘Alhoewel de Portugese overheid het Waldorf onderwijs erkent, erkent ze het toch ook weer niet helemaal. We moeten vechten voor het ideaal van Steiner, namelijk dat leren niet iets is dat we moeten forceren, zodat iedereen op hetzelfde moment dezelfde dingen weet. In plaats daarvan mogen we luisteren naar de natuurlijke ontwikkeling van een (jong) mens en accepteren dat we met sommige dingen eerder en met andere dingen later zijn. Dit is iets wat er bij de overheid nauwelijks ingaat; die wil nog steeds dat we aan de standaardeisen voldoen. We krijgen geen enkele overheidssubsidie, terwijl we hele wijze, blije en ontwikkelde jonge mensen afleveren. Mijn hoop is dat dit op korte termijn verandert, want we willen graag uitbreiden. We hopen in de nabije toekomst een groot gebouw te vinden zodat we ook de klassen 9 tot en met 12 in de school kunnen opnemen, maar daar is wel echt een plek en dus geld voor nodig.’ Met de Associatie poogt Pedro om het Waldorf onderwijs op een diepere laag begrijpelijk te maken voor de overheid, zodat er werkelijke erkenning komt én overheidssteun. Tot die tijd moeten ze het doen met ouderbijdragen, losse subsidies en andere schenkingen.
Pedagogisch (on)verantwoord
Hoe is het voor A Oliveira in deze Corona-tijd? Pedro: ‘Pedagogisch gezien zijn de lockdowns een grote fout. Het verschil tussen digitaal en ‘in persoon’ lesgeven, is een verschil van dag en nacht. Het laat een enorm litteken achter, zeker bij de jongste leerlingen. De school is ineens niet meer zo natuurlijkerwijs hun tweede thuis als voor de lockdowns. De kinderen kunnen er als het ware niet op vertrouwen dat de school er werkelijk is; ze hebben immers een lange tijd niet naar school gemogen. De vanzelfsprekendheid van onze school als veilige haven, is weggevallen. Dat is pijnlijk om te zien.’ Momenteel proberen Pedro en zijn team dan ook om ruimtes te creëren, letterlijk en figuurlijk, waar leerlingen, ouders en leraren kunnen samenkomen om de verbinding terug te vinden die door de maatregelen van de pandemie extra aandacht nodig heeft.
Toekomstperspectief
Pedro: ‘De druk om digitaal les te geven is groot. Overal worden maar schermen geplaatst en computers geïnstalleerd, want dat is modern en modern associeert men met de toekomst. Maar ik vraag me af of we onszelf als mensheid de volgende, belangrijke vraag überhaupt stellen: wat ís de toekomst? Ik denk niet dat de mens begrijpt wat de toekomst nodig heeft, want als je denkt dat wij het als mens kunnen winnen van machines, dan is het antwoord glashard: nee. Waarom zouden we onszelf en elkaar opleiden alsof we machines zijn? Beter kunnen we onze menselijke kwaliteiten ontwikkelen en benutten: onze sociale en creatieve vaardigheden. Als we hieraan kunnen werken – en de machines ons laten helpen door dingen voor ons te bouwen – dán bereiden we onze kinderen voor op dat wat de toekomst vraagt.’
Oorlog óf Vrede
Het belang van Waldorf-onderwijs in onze wereld is volgens Pedro groot. Pedro: ‘Er is nou eenmaal een grote lege ruimte, waardoor mensen oorlog gaan voeren en verslaafd raken aan drugs. Het is te bizar voor woorden dat we in een tijd leven waarin er nog steeds gebombardeerd wordt. Oorlog voeren is zoiets primitiefs! Om echt in vrede te kunnen leven, zullen we die lege ruimte moeten vullen met iets anders, mógen vullen met iets anders, iets dat beter is dan welke drugs dan ook. Want als we iets vinden in het leven, iets dat werkelijk interessant is, iets dat ons echt verbindt en vreugde geeft, dan hoeven we helemaal geen oorlog meer te voeren. Op onze school zijn natuurlijk ook heus wel eens problemen, maar ik zie mensen die die lege ruimte vullen met zingeving en plezier, en daarom gelukkig zijn en leven in vrede.’
***
Verschenen in Seizoener Lente 2021:
Jamie Nee, Jamie Ja
Oudvrijescholier Jamie Stulen (1991), artiestennaam Jamie Nee, is vormgever, activist, wildplukker en boer in wording. Op de vrijeschool leefde hij altijd naar de periodes Kunst & Handvaardigheid toe, want dan kon hij zelf iets maken. Jamie: ‘Creëren is een manier van helen. We zijn consumenten geworden. Ik wens een shift in de manier waarop we eigenaarschap beleven, die niet gaat over geld of materie, maar die waarde krijgt door de mate van wederkerigheid. Steek je zelf tijd en liefde in iets in plaats van het kant en klaar te kopen, dan is het geluk dat je ervan ervaart zoveel groter.’ Over hoppende hopplanten, borduurpixels, blije wormenbakken – en het urgente belang van geëngageerd makerschap voor de toekomst.
Tekst & Beeld Leila van Wetten
Jamie Stulen (1991) zat in dezelfde tijd als ik op het Adriaan Roland Holst College in Bergen. Een jongen met een petje, een bontkraag en een ‘blingbling’ oorbel, zoals zo velen toen – want dat was hip. Enigszins verbaasd was ik dan ook, toen ik hem jaren later via social media tegenkwam en zag dat hij niet alleen een fijne eigen stijl heeft, maar ook gave dingen maakt. Was dit diezelfde jongen? Tegelijk besefte ik dat ik zelf ook een van die meisjes was met een specifieke merkspijkerbroek, en graag een Vespa wilde – al kreeg ik die niet. We worden allemaal geteisterd door de pubertijd en ja, dan zijn we meestal niet erg origineel. Origineel is anders, en anders is beangstigend. Gelukkig verandert dat bij de meeste (vrije)scholieren vanzelf. Dan wordt origineel eerder aantrekkelijk en logisch!
Engagement en activisme
Jamie’s website laat een kleurig, woest en helder palet zien: ontwerpen voor VPRO Dorst, animatieserie Change The System voor Boijmans van Beuningen, bieretiketten, logo’s, vignetten, vrolijke LHBT-trashcans en vele murals. Na zijn opleiding Illustratie aan de HKU werkte Jamie een jaar of vijf als zelfstandige. ‘Ik had best leuke opdrachten, maar ook sterk het gevoel dat er wat miste,’ vertelt hij – gezeten aan de eettafel van zijn Utrechtse woongroep in een voormalig ziekenhuis, omringd door planten en zelfkweek. ‘Door onder andere de Chinese kunstenaar Ai Wei Wei, die waanzinnig politiek geëngageerd is, raakte ik geïnspireerd. Hij wordt regelmatig gearresteerd omdat hij met zijn werk in opstand komt tegen het heersende regime, maar zet stug door. Zijn werk en werkwijze resoneerden zó dat ik besloot: ik moet ook gaan opstaan voor wat ik belangrijk vind. En wat is een betere manier dan middels mijn kunst? Bij Basis Actuele Kunst (BAK) in Utrecht volgde ik een cursus Art & Politics en ik las het boek Braiding Sweetgrass van Robin Wall Kimmerer, een academisch geschoolde Native American. De woorden economie en ecologie komen beiden van het Griekse woord ‘oikos’, dat ‘huishouding’ betekent. Kimmerer stelt dat een economie die ecologie kapot maakt, geen huishouden meer te noemen valt. De economie moet op dieet om het andere huishouden, de ecologie, gezond te maken.’ Een huisgenoot van Jamie bracht mensen van Extinction Rebellion (XR) bij hem thuis, een groep die sinds 2018 actie voert voor het welzijn van de mensheid en de planeet. Jamie: ‘Ik zag de eerste flyers van XR (Extinction Rebellion) Nederland en dacht meteen: nee, dat ‘mot’ beter (zie foto). Ik bood aan een nieuw ontwerp voor ze te maken en zo ben ik erin gerold.’
Zelf vervaardigen
Jamie: ‘Ik heb een vak geleerd op de HKU, waaronder de vaardigheden drukken, systematisch werken en reflecteren. XR bestaat uit veel studenten in academische richtingen, docenten, mensen uit de zorg en gepensioneerden. Vaklui zijn schaars. In onze moderne maatschappij wordt er over het algemeen zelfs op neergekeken. Binnen de beweging is een van de dingen die ik op me neem dan ook om andere mensen op weg te helpen; ik geef ze als het ware de tools in handen om zelf te kunnen vervaardigen – zoals ik dat ook ooit op de vrijeschool en de HKU heb geleerd. Daarnaast geef ik workshops, lezingen en help ik tijdens grote acties waar nodig. O ja, en ik ben een beetje die ‘guy’ geworden die grote objecten regelt voor een actie,’ voegt hij er lachend aan toe.
Creatief wezen
Jamie: ‘Op de vrijeschool wordt veel tijd besteed aan maken, en dat is essentieel voor de ontwikkeling van ons creatief wezen. Dat creatief wezen wordt in onze maatschappij volledig afgebroken, want die ziet ons liever als consument dan als maker. Als je het aanbod en de mogelijkheid om te creëren beperkt, daalt de vraag ernaar uiteindelijk vanzelf, en krijg je inderdaad afgestompte, niet-creatieve mensen.’ In het boekje ‘Nu het nog kan’ van XR, wijdt Jamie een hoofdstuk aan het belang van makerschap. Jamie: ‘Ga weer maken! Wat dan ook, waar dan ook. Ik ben zelf een tijdje geleden begonnen met tuinieren, en dat is een tijdrovend gebeuren, maar de ‘prijs’ die ik betaal voor gezond, zelf vervaardigd voedsel en een oprechte verbinding met de aarde, is het hartstikke waard.’
VandeStreek
Als je van speciaalbier houdt, heb je ze vast wel eens zien staan: de VandeStreek-bieren met hun kleurrijke etiketten. Deze etiketten worden ontworpen door niemand minder dan Jamie. Op zijn werkplek ontdek ik dat hij een speciale liefde heeft voor borduren, niet zozeer om zelf te doen, maar om naar te kijken: er hangt van alles aan zijn muur. Jamie: ‘Dat pixelachtige, waar borduren aan doet denken, gebruik ik ook in mijn ontwerpen voor de etiketten. Kijk maar.’ Hoe dichter hij inzoomt op een van zijn bieretiketten, hoe meer blokjes/pixels ik waarneem. VandeStreek heeft een hoptuin op de Klopvaart, op steenworp afstand van de brouwerij. Daar cultiveren ze een wilde hop waar eens per jaar een bier mee wordt gebrouwen. Jamie: ‘We delen de stekken uit die tuin uit aan mensen die daar belangstelling naar hebben, zodat de hop verder kan ‘hoppen’ in hun tuinen. Als de hop klaar is om geoogst te worden, worden al die mensen uitgenodigd om samen te komen voor een groot oogstfeest. Te gek toch?’
Ideale wereld
Dat beoogde oogstfeest symboliseert Jamie’s ideale wereld. Jamie: ‘Een wereld met meer collectiviteit. Dit is misschien niet altijd de weg van de minste weerstand, maar het is zo gaaf wat we als mensen samen kunnen creëren’. Hij werkt nu aan wormenbakken voor de buurt in de stijl van de Stijl, als knipoog naar het Rietveldhuis in Utrecht waar hij vlak naast woont. Jamie: ‘Stel je voor dat de hele buurt daar zijn groenafval komt dumpen en de organische mest daaruit weer kan gebruiken. Vroeg of laat gaan mensen elkaar daar spontaan ontmoeten, die uitwisseling is waar het me om gaat.’ Meer over dit project is te vinden op zijn website. Jamie: ‘In de ideale wereld hebben we meer tijd voor onszelf en elkaar, want de economie is op dieet – dus we hoeven allemaal minder geld te verdienen en minder geld uit te geven. Economisch zijn we dan misschien armer, maar ecologisch en sociaal veel rijker. Alhoewel is gebleken dat de mens tot veel kwade daden in staat is, vind ik niet dat de mens het verdient om uit te sterven. In potentie zijn mensen zo leuk, en kunnen we zo veel.’
Jamie Ja
Zijn gezicht betrekt. ‘Ik zal niet ontkennen dat ik pessimistisch ben over de toekomst. Het Coronavaccin wordt ons voorgehouden als licht aan het einde van de tunnel, maar we zullen onszelf ook echt de vraag moeten stellen of we wel gezond leven. De mensheid heeft een enorme boost nodig om zichzelf te redden, en die is wat mij betreft niet technologisch maar biologisch.’ Waarom zouden we de bestaande ecosystemen van onze aarde, die zo wijs zijn, verminken en uiteindelijk vernielen? Een legale en noodzakelijke vraag, waar onder andere de beweging XR keer op keer aandacht voor vraagt. We mogen ons natuurlijk bij zo’n beweging aansluiten, maar er zijn ook andere manieren om nee te zeggen, bijvoorbeeld tegen een onterecht voedselsysteem, met een ja voor hoopvolle alternatieven. Jamie: ‘Tuinieren, wildplukken en zelf kweken! Op die manier leren we de natuur werkelijk begrijpen. En dat is ook een politieke daad.’
Biografie Jamie Stulen
6 februari 1991 Geboren in Den Helder
1994 – 2001 Vrijeschool Merlijn, Den Helder
2001 – 2009 Adriaan Roland Holst College, Bergen
2010 – 2015 HKU, illustratie
2015 – 2019 Zelfstandig illustrator & ontwerper VPRO, CPNB, murals, Boijmans, VanDeStreek
2019 – heden Maker-activist (XR), wildplukker, moestuinder
***
Verschenen in Seizoener Winter 2020:
King Sisters
Sensitieve power
Joske (31), Annelie (28) en Marthe (24) Koning zaten op de vrije onderbouw in Dordrecht en de vrije bovenbouw in Rotterdam. Hun eigen pad bewandelend, vonden ze alle drie hun roeping in de podiumkunsten. Joske is actrice en theatermaker, Annelie zangeres en componiste en Marthe beeldend en performancekunstenaar. Zo’n drie jaar geleden staken ze de koppen bij elkaar om samen tot een creatie te komen, als experiment. Hieruit vloeide ‘Song of the Sisters’ voort, een muzikale vertelling over de vraag hoe het individu zich verhoudt tot de groep. Dat samen op het podium staan beviel de zussen zózeer, dat ze besloten als collectief King Sisters verder te gaan. Afgelopen jaar verscheen hun tweede voorstelling, Talking Songs, voortbordurend op het thema individuele ruimte. Joske: ‘Een docent op de Toneelacademie zei: “Jij komt van de vrijeschool? Daar zijn ze allemaal eigenwijs!” Maar ik zie het juist als iets positiefs. Niet zomaar met de kudde meelopen, dingen eerst langs je eigen graadmeter leggen.’ In gesprek met drie sensitieve powervrouwen die duidelijk geworden zijn wie ze zijn.
Tekst : Leila van Wetten | Beeld: Iris Box
Met Joske live aan tafel en Annelie en Marthe vanuit hun eigen huizen via Zoom, val ik midden in een fijne dynamiek van elkaar het woord geven, luisteren, meeleven en gniffelen. Ontspannen en geïnteresseerd, precies zoals zussen horen te communiceren – als je het mij vraagt. Ze herinneren zich de ‘komst van de vrijeschool’ in hun huishouden als ‘de overgang van slap naar stevig brood’.
School-lovers
Joske en Annelie sporen Marthe aan om ‘het verhaal van het t-shirt’ te vertellen. Marthe: ‘Ik ging zo graag naar de vrije basisschool dat ik in de zomervakantie van groep 3 naar groep 4 een t-shirt bedrukte met de tekst: ‘I love school’, en achterop een grote 3. Daar werd natuurlijk om gelachen, want tegen de tijd dat ik dat shirt daadwerkelijk naar school aankon, zat ik in groep 4 in plaats van groep 3 – maar het geeft wel aan hoe leuk ik school vond.’ Joske vult aan: ‘Op de lagere vrijeschool in Dordrecht was een strak dagritme, maar tegelijkertijd veel ruimte voor het vormen van eigen gedachten. Dingen op je eigen tempo doen en ruimte voor je eigen mening. Heel prettig.’ Annelie: ‘De lagere school was echt een fijne bubbel. De tijd op de bovenbouw in Rotterdam was veel rauwer. We zaten wel op de vrijeschool, maar maakten ook kennis met de wereld daar omheen, vol met trams, grijze gebouwen en zelfs gevechten – niet binnen de school, maar wel daarbuiten…’ Joske beaamt het verschil, maar vond het juist fijn: ‘De vrijeschool betekende structurele aandacht. Die zachtheid en integriteit in combinatie met het rauwe, recht-door-zeese van Rotterdam was voor mij goud. Ik had en heb behoefte aan beide.’ Annelie: ‘Er waren wel grote financiële verschillen op de middelbare, waardoor de verhoudingen soms ook scheef voelden. Er zaten Quote500-kinderen die elke dag twintig euro mee kregen om van te lunchen, en kinderen die hun eigen kleding batikten en suikerloze koekjes aten.’ Waar ze zelf ‘bij hoorden’? Joske: ‘We zijn in ieder geval geen ras-sofen!’
Community en eenzaamheid
Toen Joske in Maastricht op de Toneelacademie kwam ervoer ze, net als op de vrijeschool, een soort cocon waar iedereen elkaar kent en alles samenvalt. Joske: ‘Daarna ben ik naar Amsterdam gegaan – en dat was een schril contrast van grootstedelijke eenzaamheid… Ik heb echt een tijdje rondgezwommen. Het veilige communitygevoel van de vrijeschool leek ver te zoeken, de ‘bubbel’ was plots gebarsten. Dat is helemaal goed gekomen hoor, maar het duurde wel even voor ik ‘mijn’ mensen en draai had gevonden. Veel vrienden die ik in Amsterdam heb gemaakt komen trouwens van een vrijeschool.’ Toen Annelie naar Amsterdam kwam, koos ze juist bewust een community uit om haar tijd en aandacht in te investeren: de impro-scene. Annelie: ‘Niet omdat ik met de rest van de stad niks te maken wilde hebben, maar ik voelde heel sterk dat ik een focus nodig had omdat ik anders zeer waarschijnlijk zou verdwalen.’ Marthe ervaart in Maastricht ook een soort verenigingsgevoel dat doet denken aan de vrijeschool en waar ze, naar eigen zeggen, goed op gedijt.
Allemaal eigenwijs
Waar heeft de vrijeschool in het bijzonder aan bijgedragen bij deze drie? Annelie: ‘Dankzij koorzang ontdekte ik al op vroege leeftijd hoeveel plezier zingen me geeft – en raakte ik geïnspireerd om naar het conservatorium te gaan.’ Marthe’s fantasie werd op de vrijeschool aangezet door het vele bewegen. Marthe: ‘Ik werk nu aan mijn afstudeersolo aan de Performance Opleiding in Maastricht, en ik zet die methodes graag in om tot materiaal te komen. Daarnaast maak ik nog steeds periodeschriften; compleet met tekeningen en al.’ ‘Maar dat is ook een beetje karakter!’ roepen de andere zussen in koor. ‘Want dat doen wij bijvoorbeeld niét.’ Joske vervolgt: ‘Een docent op de Toneelacademie zei ooit tegen mij: ”Jij komt van de vrijeschool? Daar zijn ze allemaal eigenwijs!“ Dat klinkt misschien negatief, maar ik zie het juist als iets positiefs: niet zomaar met de kudde meelopen, dingen eerst langs je eigen graadmeter leggen.’ Annelie: ‘Leren dat je zelf iets mooi en gezellig kan maken. Plezier vinden in het geven. Geen kant-en-klaar-producten, maar er zelf voor werken. Je aandacht, tijd en liefde in iets stoppen en er dán ontzettend van genieten.’ Joske: ‘Ik was geen fan van euritmie, maar ik heb er als acteur veel aan: zo heb ik een fijne motoriek ontwikkeld en ben ik goed met grondpatronen en het onthouden van figuren. Dat komt in mijn beroep goed van pas.’
Intuïtie volgen
In hun eerste samenwerking, Song of the Sisters, bevragen ze de verhouding tussen individu en groep. Ze verzamelden materiaal, werkend vanuit eigen expertise en discipline, aan de hand van onder andere improvisatieopdrachten waarbij telkens één van hen de leiding nam. Daarna werkten ze samen met regisseuse Sanya Schreuder om tot een voorstelling te komen, die in première ging op het Fringe Festival 2018. Het drietal won de Fringe Award – en een kleine tour door het land volgde. Ze werden gevraagd ook op het Fringe Festival 2019 in Brighton te komen spelen, waar ze natuurlijk ja op zeiden en alles naar het Engels vertaalden. Song of the Sisters werd gemaakt in een snelkookpan; de meiden besloten dan ook voor de volgende voorstelling meer tijd in te bouwen, zodat ze dieper op de thematiek in konden gaan. Wie ben je met en zonder elkaar? Het eerste proces ging over de familie – die je niet kiest en altijd zult houden. Voor Talking Songs stelden ze zichzelf en elkaar de vraag: wat deel je wel en niet met elkaar? Na materiaal verzameld te hebben werkten ze dit keer niet alleen samen met Sanya Schreuder, maar ook met Nicole Beutler, die hen aanspoorde hun intuïtie te volgen en hen ondersteunde in het choreografische. Ze maakten de voorstelling onder de vleugels van Silbersee. Talking Songs ging in première op Fringe Festival 2020 en kent een strakkere scenografie dan Song of the Sisters. Tegelijkertijd heeft het allerlei elementen uit de eerste productie, zoals een decor van fysiek aardse materialen (denk aan hout, krijt en textiel), associatief spel en origineel gebruik van de ruimte. Het samen zingen is in beide voorstellingen de leidraad.
Fysiek vertalen
Annelie: ‘We maken concepten fysiek. We laten dingen graag horen en zien zonder het uit te leggen.’ Joske vult aan: ‘We vertalen verbeelding naar het lichamelijke. Zodat men kan ervaren, voorbij het cognitieve.’ Ze zijn blij dat hun ‘samen maken’ ook bij het publiek aanslaat. Marthe: ‘Dat we überhaupt een publiek hébben. Als het mensen raakt wat je maakt, is de motivatie groter om door te gaan.’ Gezien de corona-situatie spelen ze voorlopig niet. Ze benutten deze tijd om veel achter de schermen te doen, zoals het oprichten van een stichting, het maken van een website en het verkopen van hun voorstelling (voor als de theaters weer open mogen en festivals weer zijn toegestaan). Annelie: ‘We hebben natuurlijk alle drie ook een eigen solocarrière. Ons collectief draait op de individuele ontwikkeling van ons drieën, dus het is heel belangrijk dat die ontwikkeling bij ons alle drie doorgaat.’ Het onvermijdelijke gegeven van hun bloedband, de hyperrealiteit van hun zussenschap, terwijl ze ondertussen knetter-professioneel samenwerken, is een bijzonder gegeven waar je als publiek getuige van mag zijn. Marthe: ‘Door samen te maken, is onze band een stuk intenser geworden. Het podium is nu de plek waar we niet alleen onszelf, maar ook elkaar vinden. Dat we dat mogen delen, is heel bijzonder.’
***
Verschenen in Seizoener Herfst 2020 :
Waarom Waldorf?
Ton Werinussa (1964), uitgever van Seizoener | Als geschoolde en ervaren grafisch vormgever reageerde Ton zo’n 17 jaar geleden op de noodkreet ‘Wie helpt ons?’ – achter op het toenmalige vrijeschoolkrantje van Tiel, dat door twee vrijeschoolmoeders gemaakt werd. Kersverse vrijeschoolvader Ton besloot ter plekke dat hij die persoon zou zijn. Voordat hij het wist had hij een heus tijdschrift opgericht – dat we nu allemaal kennen als Seizoener. Wat begon als zijn liefdevolle ouderbijdrage, groeide uit tot zijn levenswerk. Waarom koos deze Molukse vader voor Waldorf – en blijft hij, ook nu zijn volwassen zoon allang van school is, voor Waldorf kiezen? In gesprek met de ‘founding father’ van dit blad.
Tekst : Leila van Wetten
Ton is een graag geziene figuur bij zijn redactieleden. Hij knipt je bieslook met een speciale, vierbladige schaar, is extreem breed geïnteresseerd, houdt van goede muziek en lekker eten en gaf, last but not least, onlangs zijn vaste woon- en verblijfplaats op voor een natuurkampeerterrein in het bos. Wacht even, hij woont in een bos? Jazeker, in een grote De Waard Tent, met tarp, vuurplaats, grondkoelkast en grote buitenkeuken – naast de familie eekhoorn. Hij ‘werd het zat’ in zijn appartement, en zei dan ook volmondig ‘ja’ toen de stroom van het leven hem daar wegdreef en naar het bos bracht, waar hij altijd al graag was. Maar… werkt hij daar dan ook? Als uitgever? Ton: ‘Absoluut, maar ik rij ook een paar keer per week naar Zeist, om daar op mijn kantoor achter een heel groot beeldscherm te zitten. Want Seizoener moet nu eenmaal uitgegeven worden.’ Toch kan hij nog behoorlijk wat ‘vanuit huis’ doen, want bij zijn tent staan twee grote zonnepanelen, die meer dan genoeg stroom genereren voor laptop, iPhone en muziekboxjes. Ze liggen netjes op te laden bij de tent, op zijn picknicktafel, naast de grote brandende kaarsen en zijn set Michaels-engelkaarten. Wat hij hier kán doen, doet hij hier. Er verblijven hier trouwens wel meer vrijeschoolmensen, weet Ton. Het is er heel gezellig.
Onomkeerbare verandering
Ton: ‘Het is zo’n verademing om in het bos te zijn. Voordat ik de vrijeschool kende, werkte ik jarenlang in de reclame. Een vluchtige wereld, die over niets anders gaat dan verleiden. Hoe kan je ervoor zorgen dat je zoveel mogelijk van iets verkoopt, zelfs als het nergens op slaat en mensen het helemaal niet nodig hebben? Langzaamaan kreeg ik door dat ik mijn ziel aan het verkopen was. Toen mijn toenmalige partner en ik een goede school zochten voor onze zoon, was ik ondertussen onbewust ook op zoek naar een plek waar ik zelf als mens zingeving kon vinden. Zonder dat ik het door had, wakkerde de kennismaking met de vrijeschool mijn eigen vuur aan, dat ik graag nieuw leven wilde inblazen. Diekennismaking was dus niet alleen voor ons zoontje een schot in de roos, maar ook voor mij. Eenmaal in aanraking gekomen met de vrijeschoolwereld, wordt er iets in gang gezet wat onomkeerbaar is. Iets positiefs. Je gaat je meer en meer verbinden. Met jezelf, met alles om je heen. Je begint de processen op aarde te begrijpen, krijgt weer eerbied voor moeder natuur. Je gaat verkennen -op een open, speelse manier die niet gaat over iets bereiken, maar over durven zijn.’
Regenboog
Ton: ‘Ik ben opgegroeid in een Molukse wijk in Tiel: een gemeenschap binnen een andere gemeenschap. Dat geeft geborgenheid, maar je wordt ook gedrenkt in de normen en waarden van die cultuur. In mijn jeugd was het een uitdaging om in twee culturen op te groeien, want zodra de voordeur achter me dicht ging bevond ik me in de Nederlandse samenleving.’ Hoe ervoer hij het ‘gekleurd zijn’ later binnen de vrijeschool? Ton: ‘Kleur is uiterlijk en puur geografisch. Van binnen hebben we allemaal alle kleuren van de regenboog. Ik heb in de vrijeschoolwereld nooit hinder ondervonden van mijn getinte huidskleur, maar het viel me natuurlijk wel op dat er vooral blanke kinderen rondliepen. Dat wordt gelukkig steeds gemengder, maar nog niet iedereen heeft door dat de vrijeschool voor iederéén is. Veel gekleurde gezinnen in Nederland zitten, net als in mijn Molukse wijk vroeger, vast in hun eigen culturele omgeving. Ik hoop dat die stijgende lijn doorzet, want de vrijeschool gaat over Mens-zijn; daar horen alle kleuren bij.’ Ton grinnikt als hij vervolgt: ‘Maar ik begrijp dat het er voor sommige mensen misschien frappant uit zag dat uitgerekend ik, als een van de weinige kleurlingen in het vrijeschool veld, besloot dit blad op te richten’.
Vader, zoon, heilige geest
Terwijl hij adverteerders bij elkaar zocht en de schoolleiding een kostenplaatje van zijn toen nog imaginaire blad presenteerde, ging zoon Aaron naar de kleuterklas. Denkt Ton dat zijn zoon inmiddels geworden is wie hij is? ‘Ja! Aaron volgt zijn hart en dat doet hij dapper en met plezier. Hij blijft me verbazen met wat hij kan. Maar hij niet alleen hoor! Ik heb nog een paar jaar mediatechnologie gedoceerd aan de Hogeschool Utrecht, en de studenten die het meest bedreven waren in het bedenken van creatieve concepten, hadden – drie keer raden – allemaal op de vrijeschool gezeten. Dat is toch wonderlijk?’ Dat Ton raak had geschoten met zijn tijdschrift bleek algauw nadat de schooldirecteur akkoord was met zijn voorstel. ‘Na het uitbrengen van het nulnummer, herfst 2003, werd ik direct gebeld door andere scholen. Die wilden ook wel zo’n tijdschrift – maar dan voor hun eigen school.’ Tijdens een boswandeling kwam Ton toen tot een geniaal idee: een algemeen tijdschrift voor iedere vrijeschool, waarbinnen elke school het eigen katern mooi vormgegeven kon laten meedrukken, , als glossy schoolkrant. Ton: ‘Toen wist ik: dit kan gaan werken.’
Drijfveer
Dat was 17 jaar geleden. Wat is, terugkijkend met alle praktijkervaring, nu het allerbelangrijkst aan het vrijeschoolonderwijs? En waarom moet dat in een tijdschrift? ‘Het is heel simpel,’ zegt Ton, terwijl hij nog een houtje op het vuur gooit. ‘De wereld heeft meer Waldorfkinderen nodig. Als er genoeg Waldorfkinderen zijn, dan verandert onze wereld vanzelf. Als ik daaraan bij kan dragen door een tijdschrift uit te brengen waarmee hopelijk steeds meer mensen warm gemaakt worden voor de vrijeschool, dan doe ik dat graag en met noodzaak. Tegelijkertijd ligt er een uitdaging in, want hoe meer de vrijeschool groeit, des te meer er gewaakt moet worden dat de kern niet verloren gaat. Met de kern bedoel ik onderwijs dat kijkt naar het complete kind, zodat het volwaardig kan opgroeien en worden wie het is, zonder die nadruk op het klaargestoomd worden tot een economische eenheid. Als het ons lukt om die kern te behouden én om het merendeel van de kinderen Waldorfonderwijs te bieden, man, in wat een wereld zullen we dán leven…’ We fantaseren samen over die wereld, waar mensen oprecht genieten van kleine, simpele dingen en zich innig verbonden voelen met zichzelf, elkaar en de omgeving, net zoals wij nu samenzijn bij dit vuur in dit bos, afdwalend in de stille schemering die zich voorzichtig over de sparren legt. Dan keren we terug naar ons gesprek. Ton: ‘Ik begrijp waar de ietwat naar binnen gerichte houding van de vrijeschool vandaan komt – het gaat immers ook om de innerlijke reis, en laat dat vooral zo blijven. Maar wat ik vrijescholen wel toewens, is dat ze ook meer naar buiten treden om hun kracht en kennis uit te dragen en uit te stralen naar de mensen en instanties die de vrijeschool nog niet kennen’.
Passen en meten
In de loop van de tijd heeft Ton al zijn andere werkzaamheden gestaakt om zich volledig op Seizoener te kunnen richten. De redactie is inmiddels uitgebreid tot een driekoppig wezen, met een trouwe schrijverspool in het veld. Volgens Ton bestaat er niet zoiets als een gemiddelde Seizoenerwerkdag. ‘Vier keer per jaar, vlak voor de uitgave, dan is het complete chaos – maar dat hoort erbij.’ En hoe gaat het nu? Ton: ‘Alles kent ups en downs, dat is het leven. In 2012 dacht ik dat we de handdoek in de ring moesten gooien. Niet wat ik wilde, natuurlijk, maar het was de nasleep van de crisis van 2008 en in crisistijd bezuinigen niet alleen mensen, maar ook instellingen. De ene na de andere school haakte af. Nu zitten we weer op zo’n hekel punt: door de Corona-crisis is een aantal scholen gestopt met hun lidmaatschap. Dat moeten er niet veel meer worden, ofwel niet minder, want de kosten blijven gewoon hetzelfde: de drukkerij moet betaald, de mensen die in dienst zijn, de huur van het kantoor… Fingers crossed dus en blijven vertrouwen.’
Toekomst
Een andere uitdaging is: hoe spring je als tijdschrift om met tekst en vormgeving? Ton: ‘Mensen zijn steeds meer gewend om informatie snel en gefragmenteerd tot zich te nemen. Werkt het dan nog wel om echte artikelen te publiceren, of moeten we ons meer gaan richten op kort en fragmentarisch nieuws? Of moet je juist ons tijdschriftformat met zijn ‘slow content’ beschermen – en zo bewaren wat elders verloren gaat? Wat past bij de vrijeschool, waarmee spreek je jonge ouders aan? En hoe raak je intussen niet te ver van de inhoud? Dat soort vragen speelt, dus daar moeten we in de toekomst gewoon lekker mee aan de slag. Waar ik op hoop, is dat het vrijeschoolgedachtegoed over honderd jaar zijn rechtmatige plaats heeft gevonden in de maatschappij. Wereldwijd. Waarom? Omdat de wereld dat verdient. We zien het gelukkig al gebeuren – zie onze Waldorf Buitenland-arikelen. In vrijwel elke cultuur en op ieder continent verrijzen vrijeschooltjes, die de lokale cultuur borgen én tegelijk de kinderen tot moderne wereldburgers opvoeden. Ik gun het iedereen om hiermee in aanraking te komen, want zoals ik eerder al zei, het zet alles als vanzelf in beweging en spoort aan tot echter, oprechter en gelukkig leven.’
***
Verschenen in Seizoener Zomer 2020 :
CoroVerhalen: Periode Nederlands in Corona Tijd
Oorspronkelijk zou de 8e klas van het Delftse Grotius een gewone periode Grammatica krijgen. Door het uitbreken van Corona en de overheidsmaatregelen, waardoor we allemaal thuis zaten, besloot leerkracht Sofie de Winter (33) de plannen een beetje om te gooien. ‘Ik kon niet doen alsof er niets aan de hand was – het voelde belangrijk om aandacht te schenken aan wat er in de wereld om ons heen en in onze persoonlijke levens gebeurde.’ Het werd een periode Nederlands waarin de grammatica wel degelijk behandeld werd, maar allemaal ten behoeve van de verhalen die de leerlingen schreven en onderling deelden in Teams, met feedback. Resultaat: een creatief, diepzinnig en geïllustreerd tijdsdocument, gebundeld als CoroVerhalen. (Ook interessant voor later).
Tekst : Leila van Wetten | Beeld : Leerlingen Waldorf-Grotius
Sofie werkt sinds 2012 in het onderwijs, maar was niet altijd even blij. ‘Ik gaf Nederlands op een reguliere school, maar dat begon op een gegeven moment te vervelen. Als docent behandel je ieder jaar dezelfde stof uit hetzelfde boek; ik zag er gewoon geen uitdaging meer in.’ Liever wilde ze vakoverschrijdend bezig zijn in een bredere context. Bijvoorbeeld met creatief schrijven in plaats van alleen de regels leren. In haar vrije oriëntatiejaar in Driebergen kwam ze een vacature tegen van de ‘Waldorfafdeling’ op het Grotiuscollege in Delft. Daar geeft ze nu drie jaar vaklessen en periodes Nederlands, waarbij veel mogelijk is. Ze heeft er ook een eigen mentorklas.
Feedback en gespreksstof
‘Normaal gesproken heb je in de les veel interactie met elkaar,’ zegt Sophie. ‘Er wordt gereageerd op wat je vertelt, iemand maakt een grap, we lachen er samen om… Ik ben gewend om voor de klas te staan – en een dynamiek te ervaren waarin ik uiteraard docent ben en de leerlingen leerlingen zijn, maar waarin veel onderlinge uitwisseling plaatsvindt. Het is bijvoorbeeld de normaalste zaak van de wereld om even de schriften aan elkaar te geven en door elkaars werk te bladeren. Dat kon nu opeens allemaal niet. Met online lesgeven heb ik het gevoel dat ik op een soort praatstoel zit. Ik heb soms geen idee of ze me eigenlijk wel horen.’ Om in de tijd van sociale afstand toch te zorgen voor wederzijdse betrokkenheid, bedacht Sofie het volgende. Ze begon de periodelessen via Teams met het ontleden van zinnen. ‘Droog, zoals het bij grammatica hoort,’ lacht ze. Daarna zette ze de leerlingen aan het werk met een schrijfopdracht. Leerlingen zetten hun creaties in Teams; Sofie koppelde vervolgens telkens verschillende leerlingen om elkaars werk te lezen en van feedback te voorzien. De volgende les werd dan gebruikt om, na het oefenen van zinsontleding, openlijk over die feedback te praten. Gezamenlijk keken ze hoe je überhaupt het best feedback kunt geven en verwerken. Voor de les erna kreeg iedereen de opdracht om de gekregen feedback mee te nemen en zijn tekst te herschrijven. Sofie: ‘Doordat ze zo actief bezig waren met de Nederlandse taal – ze hadden die immers direct nodig om tot hun verhaal te komen – ontstond er vanzelf gespreksstof over, bijvoorbeeld, de interpunctie. Als je aanhalingstekens gebruikt wanneer iemand iets zegt, gebruik je die dan ook als iemand iets dénkt? Het was mooi om te merken dat op deze manier het onderwerp van de periode bij de leerlingen tot leven kwam – en echt noodzaak kreeg.’
Pratende huisdieren
Sofie liet de leerlingen fantaseren dat hun huisdier plots kon praten. Ze stelde hen de vraag wat dat huisdier er eigenlijk van vond, dat ze nu zoveel thuis waren. Ook schreven de leerlingen een eigen sage of mythe, waarin ze een verklaring mochten zoeken voor de Corona-crisis. Sofie: ‘In eeuwenoude verhalen komen ook verschijnselen voor die erg merkwaardig zijn, waar dan toch een verklaring voor wordt gegeven. Is die er voor de Corona-crisis, of is het allemaal gewoon toeval? Bij deze opdracht ging het er niet om dat er een daadwerkelijke, ‘ware’ verklaring gevonden werd, maar wel dat de leerlingen de kans kregen om over een mogelijke verklaring na te denken. Ze schreven ook een lied of gedicht. Een andere opdracht was om met woorden een beest in het leven te roepen, waarvan je mocht beschrijven of dit dier de mensheid nu te hulp kwam of juist tegenwerkte. Sofie creëerde ook nog een opdracht vanuit ‘een bewuste beperking’: uit een tabel met verschillende karakters en achtergronden kon iedere leerling zelf een samenstelling kiezen, als basis voor een kort verhaal. Sofie: ‘De bedoeling van al deze opdrachten was om de leerlingen te laten reflecteren op wat er gaande is – telkens vanuit een andere hoek, maar met hetzelfde, terugkerende thema.’
Hoe was het voor de leerlingen om digitaal les te krijgen? Sofie: ‘Dat ervaren ze – net zoals ik het digitaal lesgeven – natuurlijk anders dan anders. Het voelde zowel voor hen als voor mij een stuk afstandelijker, maar ik heb wel het idee dat ze alsnog echt verbinding hebben gemaakt met het werk, zowel met hun eigen werk als dat van de anderen. Eén leerling was het er niet mee eens dat we niet in een periodeschrift werkten, en besloot dat zelf alsnog te doen.’
Reis naar de toekomst
De periodeschriften worden normaal altijd voorzien van illustraties, dus kon ook in deze ‘digitale verzameling’ het eigen beeldmateriaal niet ontbreken. Bij ieder verhaal maakten de leerlingen zelf illustraties die in Teams werden opgenomen: een tekening, eigen foto of ander beeldend werk dat bij de tekst paste. Afsluitend moesten ze een nawoord schrijven – een handleiding waarin de schrijver zelf vertelt hoe we zijn teksten zouden kunnen lezen. Sofie: ‘Maar ook met oog op de toekomst! Stel, je leest je eigen bundel over tien jaar terug. Dan geeft zo’n reflecterend nawoord je misschien houvast, om je tot die verhalen te verhouden. Want wie weet wat er in tien jaar tijd veranderen zal…’
Natuurlijk vindt niet iedereen schrijven even gemakkelijk en leuk. Sofie: ‘Sommige leerlingen zetten hun pen op papier en stoppen pas als je ze eruit roept – anderen kauwen heel lang op één zin.’ Het ging er dan ook niet om hoe ‘goed’ of ‘mooi’ de verhalen uiteindelijk werden, maar, zoals op elke vrijeschool, om de individuele ontwikkeling van ieder kind. Welke ‘reis’ maakt een leerling gedurende zo’n periode? Welke vragen komen boven water, welke inzichten? Daar gaat het om. Sofie is blij dat ze de periode Grammatica op deze manier heeft ingevuld. ‘Het was voor mij ook spannend en uitdagend, want ik had dit nog nooit zo gedaan. Wat ik tof vind is dat alle leerlingen, of ze nou wel of niet van schrijven houden, echt actief met het onderwerp Corona bezig zijn. Het merken van die betrokkenheid is voor mij de grootste beloning.’
***
Textiel op de bovenbouw
In deze coronatijd bezorgt vrijeschooldocent Charlotte Zoon spullen bij leerlingen aan huis. Tasjes gevuld met kwasten, doeken en andere materialen, zodat ze in ieder geval lekker bezig kunnen blijven. ook de opdrachten voor de creatieve vakken worden indien nodig aangepast. ‘Het moet natuurlijk te doen zijn, met wat er in en rond huis beschikbaar is,’ zegt Charlotte (1966). Ze geeft inmiddels zo’n achttien jaar onder meer textiel op de Adriaan Roland Holstschool in Bergen. Tijdens ons Zoomgesprek houdt ze allerlei zelfgemaakte creaties voor de webcam, geïnspireerd op wat ze bij haar leerlingen heeft gezien, samen gedaan heeft of nog wil maken. Ze werkt duidelijk vanuit haar eigen liefde en fascinatie voor textiel met leerlingen. ‘Het leukst vind ik om iets nieuws te bedenken – en zo zelf ook te blijven leren.’
Tekst: Leila van Wetten
‘Textiel is heel áárdig,’ vertelt Charlotte. ‘Als het verkeerd geknipt is, doe je er een lapje op – als je een stuk te kort hebt, kan je er altijd nog wat aanzetten. Het is vouwbaar, het is zacht, het geeft lekker mee… Ik denk dat het voor iedereen goed is om met textiel te werken. Natuurlijk is het handig als je zelf een gat in je broek kunt repareren, maar het gaat om veel meer. Daarbij denk ik aan kennis krijgen van de materialen waarmee en waarin we leven – wat we dragen, waarop we slapen. We zijn omringd door textiel. En welke materialen bestaan er die we kunnen inzetten om dingen te maken? Uit uienschillen valt bijvoorbeeld geweldige goudgele verf te verkrijgen. Pluk een willekeurig blad uit een boom en je hebt de basis voor een prachtig patroon. Daarbij is textiel een heel sociaal vak. Je kunt wat kletsen, terwijl je stof knipt – en elkaar om advies vragen als je vastloopt.’
Kennismaken
Iedere docent heeft zijn eigen aanpak, maar tijdens de bovenbouwjaren wordt wel een gemeenschappelijke, pedagogische rode draad gevolgd. Charlotte: ‘In de 7e klas leren ze verschillende technieken kennen, het gaat dan vooral om oriënteren. We introduceren de naaimachine – niet als noodzaak voor het werken met textiel, maar vooral om kennis te maken met het middel. Een aantal leerlingen gaat het thuis direct uitproberen: dan wordt de naaimachine van hun moeder of oma uit de mottenballen getrokken. Als je denkt dat dit alleen iets voor meiden is heb je het mis, vooral jongens vinden het interessant en gaan ermee experimenteren.’
Ruimte & orde
‘In de 8e klas werken we van plat naar ruimtelijk – zo stimuleren we het driedimensionaal denken. De leerlingen maken een tas. Daarvoor heb je naast een voor- en een achterkant ook zijstukken nodig, anders krijg je een envelop. Hoe wordt een ontwerp een daadwerkelijke tas? Hoe maak je de vertaalslag naar ruimtelijk? Een duidelijke uitdaging die 8e klassers aankunnen.’ Het jaar daarop is weer anders. ‘De 9e is een moeilijk jaar!’ lacht Charlotte. ‘De meeste leerlingen verschuilen zich dan nog achter een op-elkaar-lijkend uiterlijk. De meisjes hebben hetzelfde kapsel, de jongens dragen een hoodie. Er is waarschijnlijk wel het verlangen, maar nog niet genoeg moed om voor het eigen Ik uit te komen. Voorheen ging ik in deze periode met ze spinnen. Dan werk je vanuit chaos – namelijk een enorme berg wol – toe naar de structuur van een draad. Dat gaat niet zomaar. Je moet de wol eerst wassen, drogen en kaarden; heel wat stappen. Van een kluwen naar een draad die heel blijft: een mooi symbool voor hoe je op die leeftijd langzaamaan vanuit je eigen chaos orde schept. Je baant je vanuit de groep langzaam een pad naar je eigen identiteit. Spinnen is moeilijk, want terwijl je met je handen bezig bent, bedien je het spinnewiel ook via je voet. Als je heel hard trekt gebeurt er niets, maar als je geduldig bent en een beetje meegeeft, kan het wat worden. Net als in het leven: pushen werkt niet echt – iets met zachtheid benaderen heeft meer kans van slagen.’ Tot Charlottes spijt werden de klassen op gegeven moment te groot om alle leerlingen met spinnen te kunnen begeleiden. Uit puur praktisch oogpunt is het dus geen vast onderdeel van de lessen meer, al staan er nog een aantal spinnewielen op school, voor speciaal daarin geïnteresseerde leerlingen. Wat is ervoor in de plaats gekomen? Charlotte: ‘Nu maken we designs; textielpatronen. Ook hierbij is het belangrijk dat je voor een goed resultaat niet te snel en vooral netjes werkt.’
Uitbouwen en vrijzetten
‘Vanaf de 10e komen hun karakters steeds meer bovendrijven en durven leerlingen meestal wel wat uitgesprokener te zijn. Dit jaar maken ze hun eigen kledingstuk. Je kunt het zien als een vervolg op de tas die al van plat naar ruimtelijk ging, maar nu is er nog meer vrijheid in wat je maakt – en hoe je het maakt. Iets maken wat je zelf graag zou willen hebben en dragen, dat vinden de meeste leerlingen ontzettend tof.’ In de 11e worden weer andere mogelijkheden onderzocht. Charlotte: ‘Misschien hebben ze als kleuter wel eens een balletje gevilt. Met diezelfde techniek kun je iets veel groters en complexers vilten. In deze periode gaat het echt om vormgeven: hoe kun je geleerde technieken inzetten om tot creatie te komen? Mijn collega Greta liet ze bijvoorbeeld kragen ontwerpen en fabriceren. Waar de leerlingen in de 10e iets maakten om zelf te dragen, krijgen ze nu de opdracht om iets te bedenken wat ook een theaterkostuum zou kunnen zijn. We proberen te stimuleren om los te laten dat het ’mooi’ moet zijn; daar voorbij te gaan. Omdat ze het niet zelf hoeven te dragen, zien we ze nóg vrijer worden in het ontwerpen en maken.’
Integreren
In de 11 of 12e, het eindexamenjaar, wordt er gewerkt aan een projectmatige productie: iets creëren rondom een onderwerp. Charlotte neemt graag een kunstenaar als uitgangspunt. ‘Eerst laat ik heel divers werk van textielkunstenaars zien: wat wordt er allemaal al gemaakt? Daarna kiezen ze zelf werk dat ze mooi of bijzonder vinden uit, om in de klas te tonen en over te vertellen. Wat spreekt hen aan en waarom? Ze leggen zelf verbindingen tussen andere kunstenaars en hun werk, én met hun eigen visie en verlangen. Gaandeweg wordt een idee gevormd voor een eindexamenwerkstuk. Een voorwaarde is dat dit tenminste één zelfgemaakt materiaal bevat.’
Samenwerken
Twee jaar geleden sloeg Charlotte de handen ineen met toneel- en handvaardigheidcollega’s Manoeksa de Groot en Menno Boddé – voor een projectweek. Zij kozen toen het thema ‘geboorte’ en werkten met het hele 11e jaar een week lang aan het vormgeven van een totaal-ervaring. De drie docenten verzamelden overal en nergens gratis restmateriaal, waar de leerlingen een reusachtige baarmoeder van maakten. Er werden fluorescerende engelen geschilderd en bankjes getimmerd waarop het publiek kon plaatsnemen. Leerlingen kropen in wiegjes om als geloofwaardige baby’s toegejuicht te worden door klasgenoten, verkleed als blije ouders. Er werden speeches voor de dokters geschreven en een podium gebouwd waar een zelf samengestelde band optrad. Charlotte: ‘Het was de laatste week voor de kerstvakantie en we waren allemaal kapot, maar het was zó geslaagd! Iedereen werkte met vurig enthousiasme aan dat stukje van het geheel waarmee ze zelf affiniteit voelden. Prachtig hoe de verschillende disciplines elkaar versterkten! Samen creëerden ze een waanzinnige ervaring, waarover nog steeds wordt nagepraat.’
***
Verschenen in Seizoener Lente 2020 :
Filosofie op de bovenbouw
Het Haarlemse Rudolf Steiner College had al jaren de wens om filosofie als vak aan te kunnen bieden. Joris van Nieuwburg (1975) gaf onder andere les in levenskunst en beeldende kunst aan de Vrije Hogeschool en het Geert Grote College –en stuurde ruim vier jaar geleden een open sollicitatiebrief naar het RSC. Het bestuur gaf hem direct het vertrouwen om daar het vak inhoud te geven en te onderwijzen. Inmiddels krijgen alle 9e klassers op het RSC een jaar filosofie. Bevalt deze kennismaking, dan kunnen zowel havisten als vwo’ers filosofie kiezen als eindexamenvak. Wie of wat is de mens? Wat is bewustzijn? Pubers die het mens-zijn leren bevragen, nemen een grote schat mee hun verdere leven in. Over eigen oordeelsvermogen, de diamant, Socrates, geluksgevallen en vallende kwartjes.
Tekst | Leila van Wetten
Joris van Nieuwburg komt aanlopen; aan zijn schouder puilt een enorme leren tas vol boeken. Zijn lichtbruine ogen staan helder en indringend. We besluiten in de kantine te gaan zitten, waar we meteen ons gesprek in rollen. Waarom vindt hij het zo belangrijk dat pubers zich met een vak als filosofie bezighouden? ‘Pubers nemen verantwoordelijkheid voor hoe ze zich kleden, voor wat ze in hun mond stoppen…’ –hij gebaart grijnzend naar de pauze vierende leerlingen, die verschillende snacks wegwerken –‘Maar: nemen ze ook verantwoordelijkheid voor hun gedachten en voor wat hun mond úit komt?Nemen ze verantwoordelijkheid voor hun daden? Durven ze zelf de leiding te nemen over hun leven?’ De 20e eeuwse Bulgaarse spirituele leraren Peter Deunov en zijn leerling Omraam Mikael Aivanhov, de één mysticus, de ander filosoof, stelden: ‘Jongeren bezitten hevige krachten, splinternieuwe materialen, die ze gewetensvol kunnen leren bewerken om hun bestaan op te bouwen. Als ze er niet mee aan de slag gaan, wat gebeurt er dan? Stel, ze verliezen in de loop der jaren steeds meer van deze vitaliteit en hebben zich laten meevoeren door hun nukken, door hun instinct, zonder getracht te hebben hun inzicht te vergroten en in zichzelf een beetje orde op zaken te stellen, met de bedoeling hun energieën te beheersen. Welnu, wanneer ze dan de volwassenheid bereiken, zijn ze te vergelijken met onvruchtbare bodem, met schrale grond.’
Flipperkastdenken
In de puberteitsfase, waarin de puber kind-af raakt en steeds meer eigen verantwoordelijkheid krijgt, is het zaak om de ‘bodem vruchtbaar’ te houden –en het zelfstandig en kritisch denken te ontwikkelen. En niet iedere vorm van denken is even productief. Joris benoemt enerzijds het flipperkastdenken, gevoed door de media die jonge mensen platbombarderen met de gekte van alledag. Te veel prikkels, te veel informatie, te versplinterd, waardoor de gedachtewereld oppervlakkig en leeg blijft. ‘Anderzijds kan het denken ook een bijna meditatieve bezigheid zijn, namelijk als je je zonder haast durft te verdiepen in een bepaald vraagstuk. Die manier van denken verdient juist nu extra aandacht, omdat het flipperkastdenken helaas meer voor de hand ligt in de wereld waarin we leven.’ Hij ziet het vak filosofie, ofwel de kunst van het waarachtig denken, als een aanvulling op de rest van de vakken op de vrijeschool –omdat dit ruimte creëert voor het vrije oordeelsvermogen. En dat is hard nodig. Joris: ‘Steiner stelde dat de mensheid creatieve denkers nodig heeft die vanuit morele intuïtie –een soort morele, innerlijke voorstelling –durven te handelen, om de problemen van deze tijd op te lossen.Personen die voorbij de grenzen van een vakgebied gaan – en kennis en wijsheid van de verschillende gebieden weten te combineren voor een hoger goed. Het is heel belangrijk dat jonge mensen hoge idealen vinden die hen inspireren, en waardoor ze zich kunnen laten leiden.’
Het mens-zijn bevragen
Wie of wat is de mens? Wat is bewustzijn? ‘Dit zijn misschien wel de belangrijkste vragen in de filosofie,’ zegt Joris. ‘Al gaat ook de biologie daar op in, vanuit een specifiek biologisch perspectief. Net als bij geschiedenis en ieder ander vak speelt de vraag naar het wezen van de mens een rol. Maar bij filosofie stellen we deze vraag bewust overkoepelend, omdat we ervan uitgaan dat in alle perspectieven en aspecten delen van het antwoord te vinden zijn. Dit thema zien leerlingen bijvoorbeeld terug in films als The Matrix en Transcendence. Daarin wordt beweerd dat het bewustzijn te reduceren is tot elektromagnetische signalen, het zelf is niets anders dan hersenactiviteit –een soort computerprogramma – dus het zelf of de ziel bestaat niet. Dit is een materialistisch standpunt dat bijvoorbeeld door de filosoof Daniel Dennett verdedigd wordt. Het verklaart niet waarom we innerlijke gevoelens en gedachten ervaren en hersenprocessen niet. Toch wordt het gebruikt als bewijs tegen bijvoorbeeld Plato’s uiteenzetting over de ziel, als een goddelijk en onsterfelijk wezen. Daartegenover kan je een bijna-dood-ervaring uit de mythe van Er van Plato, of van de hedendaagse neurochirurg Eben Alexander plaatsen, die tonen dat bewustzijn los van de hersenen kan bestaan en dat helderziende en mystieke ervaringen mogelijk zijn.’
De diamant
Maar welk standpunt is nu ‘waar’? Het materialistische of het meer spirituele perspectief? Steiner beschrijft in zijn lezing ‘De 12 waarheidsperspectieven’ dat de waarheid als een soort diamant met meerdere vlakken gezien kan worden. De hele diamant –en daarmee de hele waarheid –wordt pas zichtbaar als het licht op álle verschillende vlakken schijnt en wordt gereflecteerd. Pas dan kan zij werkelijk worden begrepen. We leven in een tijd waarin vaak zwart-wit gedacht wordt, terwijl aan ieder verhaal verschillende kanten zitten.’ Verder hecht Joris veel waarde aan de Socratische methode. Socrates wilde dat zijn leerlingen de antwoorden op vragen als ’Wat is het Goede?’ in hun eigen levenservaring zouden vinden. ‘Daarom vraag ik eerst naar hun persoonlijke ervaringen rondom een bepaald thema. Pas in een later stadium haal ik er bestaande filosofische teksten bij. Daarin staat, al is het in andere woorden, inhoudelijk vaak veel van waar de leerlingen zelf al mee zijn gekomen. Zo ontstaat er geestverwantschap. Ze voelen zich, als de jonge, moderne mensen die ze zijn, verbonden met denkers die eeuwen geleden leefden. Het persoonlijke wordt universeel.’
Geluk
In de 9eklas, als de leerlingen kennismaken met filosofie, staat de vraag ‘wat is geluk?’ centraal. Joris: ‘In eerste instantie zijn ze van mening dat geluk voor iedereen wat anders betekent en dus met iets anders te maken heeft. Dan houd ik wijselijk mijn mond en gaan we stuk voor stuk geluksgevallen bespreken. Later proberen we hier begrippen of kernwoorden aan te koppelen, die ik vervolgens dan weer allemaal op het bord zet. Nog voor ik daarmee klaar ben, is het kwartje bij de meesten al gevallen; in de vorm en uitvoering lijkt het voor iedereen misschien anders, maar in de kern gaat geluk voor ons allemaal over hetzelfde.’ Daarnawordt de vraag breder getrokken: hoe een goed en gelukkig leven te leiden? ‘Hoe word je een levenskunstenaar?’ vraagt Joris, met een twinkeling in z’n ogen. ‘Waar geloof je in? En hoe breng je je passies, interesses en talenten samen, om datgene te doen waar je in gelooft? Hoe bewerkstellig je dat, wat je belangrijk vindt in de wereld?’ Geen makkelijk te beantwoorden vragen…
Veilige setting
‘Denken over de wereld mag jonge mensen niet lamslaan – dan worden ze passief,’ stelt Joris. ‘Ik vind het belangrijk dat een vak als filosofie niet onderwezen wordt op een manier die negatief en pessimistisch is. We moeten het denkvermogen positief stimuleren, door een vuurtje aan te wakkeren. Ideeën die je licht en warmte brengen, daar kan en mag je op vertrouwen, zei Steiner. Wat je voedt, groeit. En om te kunnen groeien, is een veilige setting in de klas noodzakelijk. Er wordt bij filosofie gepraat over onderwerpen die leerlingen na aan het hart liggen; wat meer verbinding met zowel jezelf als de ander mogelijk maakt. Maar dit maakt ook kwetsbaar – en daar moet je als filosofiedocent goed bij aanwezig blijven. Jij begeleidt het proces waarin zij de eindeloze ruimte verkennen van het mens-zijn.’
Inspiratie & meditatie
In de lessen worden verscheidene bronnen aangeboord en de gesprekken variëren qua inhoud en vorm. Zo wordt er niet alleen gewerkt volgens de Socratische methode, er vinden ook debatten plaats – en de leerlingen bereiden voordrachten en TED-talks voor. Ter inspiratie lezen ze teksten van bekende en minder bekende filosofen, kunstenaars, politici, ondernemers en wetenschappers. Joris draagt films en documentaires aan en vraagt de leerlingen zelf met kunstwerken en muziekstukken te komen die bepaalde vragen oproepen, of aansluiten bij thema’s waar ze al aan werken. Ze schrijven essays en houden reflectieve dagboeken bij: beproefde manieren om je eigen, filosofische mensbeeld te onderzoeken. Joris: ‘En het kijken naar de biografie van mensen die je inspireren, het op een rijtje zetten hoe zij hun idealen hebben verwezenlijkt, brengt hoop en moed.’ Ook worden de jaarfeesten en de daaraan verbonden mythen en verhalen behandeld. Omdat die bol staan van de universele thema’s en vraagstukken, die vervolgens onder de loep van het eigen waarnemingsvermogen worden genomen. Ook wordt er in de klas gemediteerd. Joris: ‘Socrates omschrijft ‘levenskunst’ niet zozeer als kunst of kunde, maar als ‘zorg voor het zelf’. Het naar binnen keren en contact maken met je kern, waar je met mediteren naar streeft, brengt helderheid in je hoofd. Daardoor kun je uiteindelijk beter denken.’
***
Verschenen in Seizoener Herfst 2019 :
Theatraal zelfonderzoek
Vrijeschool: de voorstelling
Theatermakers Kaatje Kooij (1990), Jos Nargy (1988) en Tommy Ventevogel (1986) zaten vroeger op de vrijeschool. Weliswaar op verschillende scholen in Oud-Beijerland, Rotterdam en Den Haag en in verschillende klassen, maar toen ze elkaar tegenkwamen in het theaterveld was er een klik. Bij alle drie bleek hun nagonzende schooltijd onderwerp van gesprek. Op een dag besloten ze de krachten te bundelen en een voorstelling te maken over… Jawel, de vrijeschool! Na een proces van diepgaand zelfonderzoek staan ze er deze herfst in Den Haag mee op de planken. Wat kwamen ze onderweg allemaal tegen?
Tekst & beeld | Leila van Wetten
Tommy denkt dat de antroposofie in alles zit wat je doet als vrijeschoolkind. ‘Maar wat wéét je nou in feite van Steiner, van de oorsprong van de antroposofie? Daar leer je tijdens je schooltijd niets over.’ Hij corrigeert zichzelf: ‘Natuurlijk, je leert er heel veel over – je leert door het te ervaren. En dat is precies hoe het zijn moet voor een kind. Het is goed dat de vrijeschool het laat gaan over jou en de wereld, en niet dat Steiner bijvoorbeeld verheerlijkt wordt, of dat je zijn gedachtegoed moet kennen.’ Eenmaal volwassen, kregen ze daar blijkbaar toch ook behoefte aan. Ze bemerkten een groeiende interesse, zowel bij zichzelf als bij elkaar, om meer over de vrijeschool te weten dan ze wisten door eigen ervaring.
Van grap naar onderzoek
Jos: ‘Het idee om een voorstelling over de vrijeschool te maken begon als een grapje, toen Tommy en ik jaren geleden iets anders maakten voor de Parade. Maar al gauw sloeg dat om in: waarom ook eigenlijk niet? We zijn theatermakers, hoezo zou de vrijeschool geen onderwerp kunnen zijn voor een voorstelling?’ Samen met Kaatje fantaseerden ze over hoe deze voorstelling er uit zou kunnen zien. Gezamenlijk formuleerden ze een aantal uitgangspunten voor het maakproces. Tommy: ‘Onze intentie was – en is – om zowel de kritiek als de lof die er bestaat over de vrijeschool serieus te nemen. We willen een realistisch beeld scheppen. Niet de eerste beste deur doorgaan van vooroordelen bevestigen, of onderuit halen. Geen kant kiezen dus, maar echt open onderzoeken: wat is de vrijeschool nou precies, hoe zit het didactisch systeem in elkaar, hoe heeft het ons gevormd – en zou er iets anders kunnen?’
Theatraliseren wat al theatraal is
Naast de intentie om de positieve en de negatieve kanten van de vrijeschool aandacht te geven, is er ook een beroepsmatig vraagstuk waar de drie zich over buigen. Tommy: ‘Een theatermaker vertrekt vaak vanuit iets abstracts, zoals een concept of een nieuwsflard. Om tot een theatervoorstelling te komen, moet je dat abstracte vervolgens theatraliseren. Pratend over de vrijeschool, constateerden we dat wat er op de vrijeschool gebeurt, per definitie al theatraal is. Waar wij als theatermakers dus heel hard aan werken gebeurt op de vrijeschool automatisch: verhalen worden niet alleen verteld maar ook opgevoerd, belangrijke momenten worden niet alleen belangrijk genoemd, maar ook bezegeld door er een heel ritueel aan te wijden. Dat stelt ons als theatermakers voor een interessant vraagstuk: hoe kunnen we dat wat van zichzelf al theatraal is, nog theatraliseren? Kaatje: ‘We willen voorkomen dat het een soort spreekbeurt of lezing wordt. Het mag zeker informatief zijn, maar niet alleen dat. Het onderwerp daagt ons echt uit om te zoeken naar een vorm, waarin we dit op het toneel kunnen plaatsen. Zowel werkelijkheid als fantasie mogen daarbij een belangrijke plek innemen.’
Voorstellingsvermogen
Tijdens de voorstelling delen de drie, onafhankelijk van elkaar, hun ideaalbeeld van hoe de voorstelling er volgens hen uit zou zien als tijd, geld, ruimte en aandacht in onbeperkte mate tot hun beschikking zou staan. Kortom: als alles zou kunnen. Volgens Tommy zou er van zwerfafval een nieuw Goetheanum gebouwd worden, waar van heinde en verre mensen op blote voeten heen zouden schrijden om het gebeuren te aanschouwen. Jos ziet Sint Michael als een Deux Ex Machina door de zaal vliegen – èn wenst dat er een voetbal door een glas-in-loodraam wordt geschoten. Kaatje stelt zich haar twee mannelijke medemakers tijdens de voorstelling zwanger voor. En ja, deze fantasieën zijn ironisch, maar belangrijker is: door ze met ons als publiek te delen, maken we deze drie ’onmogelijke’ voorstellingen alsnog helemaal mee. Het onmogelijke wordt mogelijk – en daar hebben wij als toeschouwer zelf een aandeel in. Zoals een kind in een zandkorrel een universum kan zien omdat zijn voorstellingsvermogenleeft, zo zien wij nu in de simpele schildersladder die uit de coulissen komt, waarover een oud kleed en een wit laken worden gedrapeerd, direct een berg met een besneeuwde top. De drie doen een beroep op ons voorstellingsvermogen. Het kind in ons, dat fantasierijk en meelevend is, wordt wakker geschud. We weten weer hoe scheppen begint. Met fantasie – en dat er met weinig veel gemaakt kan worden.
Vooroordelen en bondjes
‘Met het maken van deze voorstelling herbeleven we ook onze jeugd,’ zegt Kaatje. ‘We beseffen hoe bepalend die schoolperiode eigenlijk is, voor wie we zijn geworden.’ Het is serieus zelfonderzoek. Tommy: ‘We verzamelen onze eigen ervaringen, leggen die naast elkaar om ze te vergelijken en kijken welke vooroordelen er mogelijk aan ons kleven. Als je in het dagelijks leven iemand ontmoet die ook van een vrijeschool komt, heb je meteen een soort bondje samen. Er is herkenning, een gevoel van vertrouwdheid, broederschap. Iets heel moois – totdat je na gaat denken over waarom je al die positieve dingen dan niet, of in mindere mate, voelt met iemand die niet van de vrijeschool komt… Jezelf en elkaar toestaan om hardop over dat soort zaken na te denken, is best confronterend. Maar dat maakt ook dat je het misschien van de andere kant gaat zien. Hoe komt de vrijeschool over op mensen die er niet vanaf komen? De vrijeschool vertoont hier en daar best wat sektarische kenmerken: een eigen bewegingsleer, een eigen manier van spreken… Het laatste wat de vrijeschool wil – in tegenstelling tot een sekte – is verdeling veroorzaken, maar dat kan er voor de buitenwereld natuurlijk best anders uitzien.’ Jos: ‘Om verbonden te zijn met de buitenwereld, is het daarom nodig denk ik om die buitenwereld ook in te gaan. Dus bewust dingen buiten de vrijeschool te doen en op te zoeken, zodat de vrijeschoolleer niet je enige referentiekader is en de buitenwereld jou ook niet als ‘alleen maar vrijeschools’ ziet.’
Geestelijke opvoeding
Tommy: ‘De missie van de vrijeschool, en ja daar geloof ik heilig in, is om in harmonie te leven met jezelf en de wereld – daar valt dus ook iedereen onder die niet op de vrijeschool zit. In het boek ‘Vrede kun je leren’, vertelt schrijver David van Reybrouck dat men het vroeger een bizar idee vond om lichamelijke opvoeding in het onderwijssysteem op te nemen, terwijl gym inmiddels van geen enkele school meer is weg te denken. Nu vinden veel mensen dat geestelijke opvoeding – zoals dus vroeger over lichamelijke opvoeding werd gedacht – iets is wat ouders hun kinderen zelf moeten leren. Maar van Reybrouck pleit ervoor om juist aandacht en tijd te steken in de geestelijke opvoeding van jonge mensen.’ Het drietal is het hiermee eens: geestelijke opvoeding hoort ook op school thuis. Tommy: ‘De vrijeschool doet volgens ons al behoorlijk wat aan geestelijke opvoeding, al kunnen we moeilijk een vinger leggen op in welk vak dat dan precies zit…’ Misschien is het ook meer de manier waarop onderwijs gegeven wordt op de vrijeschool. Jos: ‘Je kan je niet verstoppen. Dat klinkt een beetje eng, maar het is iets positiefs: je wordt echt gezien. Dat is toch uiteindelijk wat ieder kind, maar ook ieder mens wil: ècht gezien worden?’
Een voorstel
Hebben ze een missie? De drie hopen met ‘Vrijeschool, de voorstelling’ mensen aan te sporen om zelf op onderzoek uit te gaan, aan zelfonderzoek te gaan doen. Tommy: ‘Kunnen we een voorstel doen voor een betere wereld? Die vraag is voor ons onlosmakelijk verbonden met theater maken. Je maakt een voorstelling rondom een bepaald onderwerp, en er komen allerlei mensen kijken. Je hebt de aandacht, wat dè kans is om een goed voorstel te doen. Dat is ook met ‘Vrijeschool de voorstelling’ ons doel. Kunnen wij, als oudvrijescholieren, als theatermakers, als mensen met een voorstel komen, waar de wereld ietsiepietsie beter van wordt? Dat is onze uitdaging.’
***
Verschenen in Seizoener Zomer 2019 :
Euritmie
Weerstand en ruimte
Euritmie brengt iets wezenlijks, zegt de antroposofie. Het vak wordt op vrijescholen dan ook van de 1etot en met de 12eklas onderwezen. Dat lukt niet overal en altijd: de weerstanden zijn soms groot en euritmiedocenten schaars. Maar toch – euritmie hoort bij de vrijeschool en doet dat al heel lang. Wat is dat wezenlijke dan precies? Over ontmoeting, over wakker worden voor je innerlijk, open staan en levenskwaliteit. ‘Het gaat bij euritmie niet zozeer om het wat, maar vooral om het hoe.’
Tekst | Leila van Wetten
Leren met je lichaam
Je kan voor een schilderij staan of naar een nummer luisteren, en precies weten waar de maker het over heeft, maar als je dat dan aan iemand probeert uit te leggen, schieten woorden soms tekort. Dit is waar euritmie zich in vastbijt: de waarde van en het proces achter dat wat schijnbaar niet te vatten is, zichtbaar proberen te maken. Euritmie ontstond in het begin van de 20eeeuw, toen Rudolf Steiner, de vader van de antroposofie en de vrijeschool, een belangrijke link vermoedde tussen het verwerven en verwerken van kennis en de ontwikkeling van de bewegingszin. Hij ontwierp een vast systeem van bewegingen en vormen, om klanken, woorden, tonen en zelfs hele kunstwerken mee uit te beelden. Waar dans vaak werkt vanuit het eigen gevoel, wil euritmie laten zien wat een componist of dichter bedoeld heeft. Je laat dus niet zozeer jezelf zien, maar stelt je in dienst van een hoger goed: een kunstwerk. Om dat te kunnen moet je eerst de klanken, woorden en tonen volledig doorvoeld hebben, voor je ze kan vertalen in beweging.
Ontmoetingsorgaan
Ernst Reepmaker, euritmist en oprichter van het furore makende impresariaat Quo Vadis, denkt daar niet te licht over. ‘Het ligt lang niet in ieders natuur om iets volledig te doorvoelen. Laat staan om die ervaring met het gehele lijf te communiceren. Maar als je wél tot volledig doorvoelen in staat bent en je kunt dat ook fysiek laten zien, dan hoef je je dus niet meer onbewust te verzetten tegen de ervaring – wat ook veel energie scheelt.’ Volgens Ernst is de mens uitgerust met een ‘ontmoetingsorgaan’ – een psychisch oervermogen waarmee we binnen en buiten kunnen verbinden. ‘Dat vermogen stelt je in staat om jezelf, de ander en je omgeving te leren kennen. We hebben dat orgaan allemaal, maar in tegenstelling tot onze fysieke organen, ontwikkelt het zich niet vanzelf. Je moet het bewust leren inzetten.’
Niet-moeten en open staan
Dramaturg Florian Helwig wees mij eens op de samenstelling van het woord ontmoeten, dat bestaat uit ont en moeten. ‘Daadwerkelijke ontmoeting kan plaatsvinden als iets niet-moet,’ zei hij. ‘Zodra we loskomen van het gevoel van moeten, kan er werkelijke uitwisseling plaatsvinden.’ Als je je specifieke verwachtingen van jezelf en van de ander laat varen, stel je je open voor wat zich ook maar aandient – en vindt er dus ontmoeting plaats. Als je dat nastreeft, is het nodig open te staan en gevoelig te worden voor je omgeving. Hier stuiten we op een paradox: de meeste mensen zijn tegenwoordig juist overprikkeld door de hoeveelheid indrukken. In plaats van open te staan, sluiten we ons liever af. We zijn bang dat deze ‘overprikkeling’ schadelijk is en kiezen onbewust voor oppervlakkig waarnemen in plaats van daadwerkelijk waarnemen. Dan blijft het bij registreren, in plaats van beleven – en missen we diepgang. Hoe zorgen we voor daadwerkelijk beleven? Ernst: ‘Het gaat over sensitiviteit tussen jou, je medemensen en de omgeving. Als je open bent voor wat er vanuit je omgeving naar je toe komt, kan je ook wakker worden voor de mogelijkheden.’
Van wat naar hoe
Wouter Filarski, gepensioneerd euritmiedocent van de bovenbouw in Bergen, legt dit openstaan voor mogelijkheden zó uit: ‘Neem het alfabet, dat we met euritmie letter voor letter uitbeelden. Je kan het gebaar dat ooit bij de letter A bedacht is met beide armen maken, maar je kan diezelfde beweging ook maken met één arm, of met je grote teen, of met je ogen dicht. Je maakt nog steeds dezelfde beweging, maar op een andere manier. Zo kom je erachter wat er nou echt met die A aan de hand is. Door verschillende dingen uit te proberen en ervan uit te gaan dat iets zowel waar als onwaar kan zijn, ontdek je gaandeweg hoe iets voor jou kan werken. We leven in een wereld die erg gericht is op het wát: wat wil je studeren? Wat wil je later worden? Wat wil je met je leven? enzovoort. Bij euritmie ben je niet zozeer bezig met wat, maar met hoe. Hóeleg je de weg ergens naar toe af? Door met de hoe-vraag bezig te zijn, leer je hoe je je verhoudt tot jezelf en de ander. Dat klinkt misschien simpel, maar het is een wezenlijke competentie in het leven.’
Weerstand en ruimte
Waar komt dan toch de weerstand vandaan die kinderen vaak op school ervaren bij euritmie? Zowel Ernst als Wouter denken dat het te maken heeft met de manier waarop het vak onderwezen wordt. ‘Zelf heb ik vroeger op de vrijeschool een negatieve ervaring gehad met het vak euritmie,’ vertelt Wouter. ‘Ik vond het met elkaar bewegen op muziek fantastisch, maar er hing een sfeer omheen die me benauwde. Ik had het gevoel dat ik van alles moest, ik voelde me onvrij. Toen dacht ik: dit kan anders. Ik besloot zelf euritmie te gaan studeren en euritmiedocent te worden. Het gaat allemaal om redelijkheid. Als een kind weerstand heeft, is het belangrijk dat je dat respecteert. Vervolgens kan je geduldig zoeken naar manieren om het kind die weerstand te laten overwinnen.’ Naast weerstand is er nog iets wat overwonnen kan worden: het ego. Ernst: ‘Bij euritmie is er geen hoofdrolspeler: de groep voert een choreografie gezamenlijk uit en vertelt het verhaal samen. Zo ervaart ieder individu afzonderlijk zijn bijdrage aan het geheel; wat zelfvertrouwen geeft en gemeenschapsvorming in gang zet. Ervaren dat je met elkaar tot iets in staat bent – zonder dat de een daar een grotere of belangrijkere rol in heeft dan de ander – geeft een gevoel van gelijkwaardigheid. Van daaruit denken en werken mensen graag verder.’ Ernst is groot fan van de Duitse euritmiedocent Jürgen Frank. ‘Hij werkt op zo’n manier met zijn leerlingen dat ze zelf gaan creëren en eigen voorstellingen ontwikkelen. Bij schooluitvoeringen valt op dat niemand eruit ziet alsof hij liever niét op dat podium zou staan. Wat ze maken is dus heel eigen, het voelt als een onderdeel van henzelf. Ze identificeren zich met de bewegingen, vallen er als ware mee samen. Daarom ziet het er zo vanzelfsprekend uit.’ Een goede euritmiedocent laat zijn leerlingen dus zelf naar vormen zoeken. Hij begeleidt ze in het ‘ont-moeten’ en schept een veilige sfeer, waarin ze zich uitgenodigd voelen om initiatief te nemen.
Levenskwaliteit
Met euritmie een gevoel ontwikkelen voor taal, muziek, poëzie en beweging, het leren ontmoeten, gemeenschapsvorming en het overwinnen van je ego, dat draagt bij aan iets bijzonders, zegt Ernst. ‘Het schept de mogelijkheid om een ‘transfer’ te realiseren bij de leerlingen: de ommekeer van een grote kwantiteit aan levenservaring – zoveel mogelijk doen en meemaken in zo weinig mogelijk tijd – naar een hoge kwaliteit, dus de dingen zo bewust en ‘echt’ mogelijk beleven. Euritmie helpt ons om ‘wakker’ te zijn, voor wat er binnen én buiten ons gebeurt. En om die twee werelden, die uiteindelijk een en dezelfde zijn, samen te brengen, zodat we de mogelijkheden zien om onze idealen te verwezenlijken.’ Als je het zo bekijkt wordt helder waarom euritmie van oudsher het vak is dat alle andere vakken ondersteunt. Maar zonder een echte ‘ont-moeting’ tussen docent en leerling werkt het niet. Of zelfs averechts. Dan wordt er vooral dwang ervaren en sluiten de leerlingen zich af. Het is dus ookaan de euritmiedocent om zijn ontmoetingsorgaan te blijven trainen, volgens het gouden Waldorfmotto: ‘Alle opvoeding is zelfopvoeding.’
***
Verschenen in Seizoener Lente 2019 :
Het eindwerkstuk
een weg van persoonlijke ontwikkeling
Een belangrijk moment op de vrije bovenbouw is de presentatie van het eindwerkstuk. Eén voor één beklimmen de 11eklassers het grote schoolpodium, om daar op totaal eigen wijze de uitkomst van een individueel onderzoek te presenteren. Het moment van mijn eigen eindpresentatie herinner ik me nog als de dag van gisteren. Mijn onderwerp: keuzes maken – iets waar ik in die fase van m’n leven ontzettend veel moeite mee had. De presentatie had ik zeer zorgvuldig voorbereid, maar op hetmoment surpremeliet de techniek me keihard in de steek. Ik baalde als een stekker, maar mijn kunstgeschiedenisdocente vertelde achteraf dat ze blij was met wat er gebeurde (of eigenlijk: niet gebeurde). Ze vond dat ik mezelf en mijn presentatie prima wist te redden. Nu heb ik de eer om oud-vrijescholieren Puck van Eijk (18), Benjamin Rodenburgh (19) en David Oude Weernink (19) te interviewen. Zij hielden in 2017 hun eindpresentaties op het Geert Grote College in Amsterdam. Welke onderwerpen kozen zij, wat hebben ze ervan geleerd en hoe blikken ze terug op het proces?
Tekst | Leila van Wetten
Puck | Het monster van perfectie
Puck van Eijk is naar eigen zeggen een perfectionist, en dat is moeilijk niét te geloven als je haar eindwerkstukmap ziet. Op de voorkant pronkt een prachtige, zelfgemaakte tekening van Bellerophon en Pegasus en de inhoud is overzichtelijk en verzorgd. Pucks eindwerkstuk bestond uit het maken en uitvoeren van een eigen opera. ‘Een aria,’ verbetert ze, ‘want een opera beslaat minstens een paar uur en dit was maar twintig minuten.’ Ze regelde de hele productie zelf: van het componeren van muziek, schrijven van tekst, ontwerpen en naaien van kostuums tot het uitzoeken van visuals(achtergrondbeelden) en ga zo nog maar even door. Klasgenoten en lagerejaars kregen verschillende rollen – en ook Puck zelf vertolkte een rol in haar aria, die ze baseerde op een Griekse mythe. Daarin moet Bellerophon het monster Chimaera, een samengesteld schepsel, doden. De godin Athena helpt door hem het gevleugelde paard Pegasus te sturen, vanaf wiens rug hij het monster te slim af is. De mensen belonen Bellerophon rijkelijk en door alle egostrelingen krijgt hij het hoog in zijn bol. Hij besluit met Pegasus naar de Olympos te vliegen – omdat hij vindt dat hij daar thuishoort, tussen de hemelbewoners. Dit gaat de goden een stap te ver. Ze sturen een horzel die Pegasus zal steken, waardoor het paard steigert en Bellerophon van zijn rug valt. De noodlottige val maakt hem mank en aan één oog blind. Hij trekt zich terug en leeft verder als een kluizenaar…
Puck koos in eerste instantie uit alle verhalen voor déze mythe, omdat ze het gewoon ‘een mooi verhaal’ vond. Maar tijdens het proces werd duidelijk dat er wel degelijk een diepere reden voor was. ‘Terwijl ik aan de aria werkte, steeg het ook mij behoorlijk naar m’n bol,’ zucht Puck. ‘Ik wilde zóveel en alles moest perfect. Ik voelde me, net als Bellerophon, onoverwinnelijk, maar daardoor had ik helemaal niet door dat het eigenlijk niet zo goed met me ging.’ Zo viel ze in korte tijd vijf kilo af: ‘Niet omdat ik niet at, maar omdat ik abnormaal veel energie stak in dat project.’ Het had niet veel gescheeld of ze was dus, net als Bellerophon, gevallen. En dan had ze ‘niets’ gehad? Puck knikt. ‘Gelukkig was mijn moeder er om daar een stokje voor te steken. Die zei: ‘’genoeg is genoeg’’ en stuurde me naar bed.’ Maar was ze tijdens en na de uitvoering dan wel tevreden met het resultaat? ‘Absoluut,’ zegt Puck resoluut. ‘Ik bereikte mijn doel, zonder daar zoals Bellerophon aan onderdoor te gaan. Dat was mijn belangrijkste leerpunt.’ Pucks droom? Doorgaan met muziek. Ze is nu bezig met haar vwo-diploma, en wil daarna doorstromen naar de vooropleiding van het conservatorium. ‘En dan misschien naar het conservatorium zelf – maar dat is nog ver weg,’ lacht ze verlegen. Zowel David als Benjamin herinneren Puck’s eindpresentatie als auditief en visueel overweldigend. ‘Ik wil gewoon graag zingen en mooie dingen maken,’ zegt Puck. Welke weg ze zal bewandelen om haar doel te bereiken, dat weet ze nog niet precies. Wel hoe: zónder mank te worden of te moeten leven als een kluizenaar, zoals haar anti-held Bellerophon.
David | De houtkachel van hout
David Oude Weernink ziet zijn proces als het tegenovergestelde van dat van Puck, omdat hij juist altijd problemen heeft met het vinden van motivatie. Hij was geïnteresseerd in hoe dat nou precies werkt, motivatie opwekken – dus werd dat het onderwerp van zijn eindwerkstuk. Als experiment stelde hij zichzelf allerlei doelen. David: ‘Die behalen lukte lang niet altijd en dat was enerzijds balen, maar anderzijds kreeg ik wel meer inzicht in waar het nou precies misging.’ Zo concludeerde hij dat uitstelgedrag vaak voortkomt uit angst: de angst om iets niet af te krijgen of iets niet goed te doen – en dan lijkt het soms veiliger om het gewoon maar helemáál niet te doen. Ook ontdekte hij waar het ‘m in zat als het wèl lukte om ergens gemotiveerd voor te zijn. ‘Zolang iets leuk is kan ik ontzettend enthousiast zijn en er helemaal voor gaan. Vanuit dat gevoel wil ik graag werken.’ Het idee ontstond om iets te maken puur omdat het leuk was, zonder dat het verder enig ander doel diende. ‘Het moest een nutteloos object worden,’ grijnst David. Hij maakte een houtkachel, helemaal van hout, die tijdens zijn presentatie op groot scherm (om veiligheidsredenen helaas niet live) stukje bij beetje wegbrandde. Een kunstmanifestatie op zich.David: ‘Uit het boek Positieve Zelfmotivatie van Fred Sterk bleek dat je je lichaam en brein heel slim kunt beïnvloeden. Als je nep-blij bent, gaan jouw lichaam en brein daarin na een tijdje echt geloven.’ Fake-it-untill-you-make-itdus. Volgens de anderen was David tijdens zijn presentatie in staat dit effect op het publiek over te brengen. ‘Het lukte hem om ons te laten ervaren hoe je ergens energie voor op kan wekken – bijvoorbeeld door te lachen,’ vertelt Benjamin. David gebruikte de trucs die hij in zijn eigen proces op zichzelf had toegepast: ‘We zijn heel goed in zelfmanipulatie, zowel in positieve als in negatieve zin: we maken onszelf heel veel wijs. Het is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan, maar als we ons focussen op de positieve kant van zelfmanipulatie, helpen we onszelf om gemotiveerder te raken.’ Hoe ziet David de toekomst voor zich? In ieder geval zonder haast: ‘Ik ga eerst rondreizen in Australië,’ glundert hij. Om zich daar te vermaken én te vervelen. Om te doen wat hij leuk vindt, en dan rustig uit te zoeken hoe hij wat hij leuk vindt in de wereld kan gaan zetten.
Benjamin | De spirituele jager
Benjamin Rodenburgh was in eerste instantie van plan een eindwerkstuk over muziek te maken. ‘Dat was niet waar ik het écht over wilde hebben, maar ik was bang dat mensen niet zaten te wachten op wat ik zou willen uitzoeken,’ vertelt hij openlijk. Gelukkig had hij een begeleider die bleef porren, totdat hij overstag ging – en toen was er geen houden meer aan. Zijn onderwerp: de jacht op vrij bewustzijn. Benjamin verslond al vanaf zijn 15e de bekende non-fictieboeken van Carlos Castaneda, waarin de Mexicaanse magiër Don Juan zijn moderne, rationeel ingestelde pupil Castaneda leert om zijn bewustzijn te veranderen. De meestertovenaar laat hem zien dat realiteit en rede een schil zijn, waar je met genoeg persoonlijke kennis, macht en wil doorheen kan breken. Dit gebeurt inderdaad, met behulp van verschillende bewustzijnstechnieken. Eén van die technieken is het lucide dromen. Benjamin: ‘Bij lucide dromen word je wakker in een droom, wat eigenlijk op hetzelfde neerkomt als wakker worden uit de sluimerdroom van de alledaagse werkelijkheid, waarin we allemaal met maskers leven. Niet dat maskers per definitie erg zijn – maar wel als je ermee vergroeid raakt en niet meer door hebt dát je een masker draagt.’
Voor Benjamin zijn dromen ontdekkingsreizen binnen zijn eigen bewustzijn. Het aangaan van die ontdekkingsreizen in lucide dromen, waarin je dus gaandeweg controle leert uitoefenen op situaties zonder dat je gewone verstand eraan te pas komt, laat zien dat we ook in de alledaagse werkelijkheid voorbij ons verstand bewust kunnen blijven. En zelfs in een nog bewustere staat van zijn kunnen raken, zeker als je dat traint. Naast lucide dromen zijn er allerlei andere manieren om je bewustzijn te verkennen. In meditatie kan je bijvoorbeeld als een toeschouwer je eigen gedachten geduldig leren observeren, om meer bewustzijn te krijgen over je doen en laten. ‘De meeste mensen gebruiken dat vrije bewustzijn niet volledig,’ stelt Benjamin. ‘Ik zou daar een shift in willen bewerkstelligen, om te beginnen voor mezelf. En in de toekomst wellicht ook met een groep geestgenoten.’
Tijdens de presentatie deelde Benjamin zijn visie voor de eerste keer openlijk met een grotere groep mensen. Het gaf hem een bevrijd gevoel, ook omdat hij de uitdaging aanging die hij zichzelf had gesteld: er tijdens de presentatie op vertrouwen dat hij in het moment zou weten wat te zeggen. Puck herinnert zich dat Benjamin zijn blaadje verscheurde toen hij het podium opging: ‘Hij deed alles uit zijn hoofd – en het leek alsof hij het al vijfhonderd keer gedaan had, zo goed kwam hij uit zijn woorden.’
Benjamins laat zich bij zijn jacht op vrij bewustzijn, die nog steeds gaande is, onder andere leiden door tekens die hij oppikt uit zijn droomwereld. Benjamin: ‘Ik had destijds een droom waarin ik de kapitein van een groot schip was. Een van de bemanningsleden wees me op een grote bibliotheek die helemaal onder het stof lag. Ik ben toen niet alleen mijn schoolwerk serieus gaan nemen, maar ook alle spirituele boeken uit de kast van mijn ouders gaan lezen. Die droom vertelde me namelijk dat als ik daadwerkelijk dieper wilde komen, ik ook bereid moest zijn om ervoor te studeren.’ Dit tussenjaar wijdt Benjamin dan ook vooral aan innerlijke ontwikkeling. Voor het komende studiejaar heeft hij zich ingeschreven op de Hogere Zeevaartschool op Terschelling, zodat hij daadwerkelijk kapitein kan worden van zijn eigen schip – met als doel zich vrij te kunnen bewegen over de wereld. De zee staat niet voor niets symbool voor het onderbewuste – en Benjamin is op die wateren nog lang niet uitgevaren.
Zelfkennis en levensdoel
Deze drie jongvolwassenen kregen, net als alle andere 11eklassers, de vrijheid, het vertrouwen en de verantwoordelijkheid om hun eigen onderwerp te kiezen, persoonlijk onderzoek te doen en zelf invulling te geven aan de presentatie ervan. Ze hadden alle drie een angst te overwinnen – ja, wat wil je, je moet in je eentje zo’n podium op! – maar daarnaast was Puck bang te weinig te doen, David vreesde het überhaupt niet voor elkaar te krijgen en Benjamin dacht misschien niet begrepen te worden. Alle drie overwonnen ze op hun eigen, unieke manier hun angst, door te doen wat op dat moment voor hen nodig was en waarin ze geloofden. David: ‘Bij de presentaties van klasgenoten gaat het er niet eens zozeer om welk onderwerp iemand kiest en hoe hij zijn onderzoek vervolgens inricht, maar vooral ook: hoe sta je daar op dat podium ? Hoe breng je je verhaal? Dat is te gek om mee te maken.’ Benjamin vult aan: ‘Je komt soms kanten van iemands karakter tegen die je normaal gesproken niet of niet zo vaak ziet.’ En Puck knikt instemmend: ‘Je kent elkaar al zes jaar, en toch kun je je nog verbazen!’ Het belangrijkste doel van het eindwerkstuk volgens deze drie? ‘Persoonlijke ontwikkeling!’
Mischa Klerks, coördinator en leraar op de Adriaan Roland Holst in Bergen, is ervan overtuigd dat leerlingen in de 11e klas in staat zijn tot werkelijke zelfreflectie. Hij ziet de eindpresentaties als een weergave van een belangrijk persoonlijk proces, dat trouwens op de avond zelf niet ophoudt of afgerond is – integendeel. Het is slechts het tipje van de sluier en toont een begin van een eigen pad, bewust of onbewust, in de jaren die volgen.
***
Waarom Waldorf?
Interview met Henk Kranenborg
Henk Kranenborg (66) was ruim 40 jaar werkzaam in het vrijeschoolonderwijs. Hij stond als geïnspireerd amanuensis en klassenleerkracht voor de klas en zag veel goed én mis gaan op de vrijeschool. In zijn boek ‘De wil van U’ beschreef hij de zeven fasen van de vrijeschoolpedagogie aan de hand van de Theorie U. Onlangs verscheen zijn nieuwe boek ‘Leerkracht van de opkomende Zon’ –een eigenzinnig pleidooi voor levend onderwijs, in het licht van allerlei culturen, religies, verhalen en theorieën, stammend uit verschillende tijdperken en werelddelen. Intussen blijft de directe, onderlinge ontmoeting leidend: ‘Het gaat erom dat je als leerkracht een scheppingsproces instapt met de kinderen.’
Tekst & Beeld: Leila van Wetten
Bij binnenkomst wacht me een huiselijke ontvangst: Henk zet direct grote koppen sterke thee en hij draagt onmiskenbaar vilten sloffen. Er mag overal gezeten worden, gebaart hij om zich heen. In de keuken zie ik groentes waar de aardkluiten nog moeten worden afgeschud. De woonkamer is vol bijzondere schilderijen, uitheemse maskers en wandtapijten, boeken, instrumenten en planten. Dat hij zijn kennis niet ‘slechts’ uit de antroposofie put, moge duidelijk zijn. Ik neem plaats op een exotische pelikaanstoel en Henk op de koeienhuid; naast hem leunen twee berkenstammen tegen de muur.
Pre-logische werkelijkheid
‘Wat is antroposofie?’ vraagt Henk. ‘Volgens Steiner iets dat we iedere keer weer opnieuw uit moeten vinden. Of eigenlijk: uit mógen vinden.’ Hij glimlacht. ‘De Jungiaan James Hillman stelde dat alles pre-logisch is, en daar sluit ik me graag bij aan. Vandaag de dag spreken we vaak over ‘de harde werkelijkheid’ – iets wat fixatie of vaststaan impliceert. Terwijl die werkelijkheid in feite nog moet ontstaan en telkens opnieuw kan worden geschapen.’ Henk pleit voor meer gebruik van fenomenologie in het onderwijs. Wat bedoelt hij daarmee? ‘Elke situatie en ieder kind is anders, en vraagt om een andere, vaak impliciete benadering. Zie elke situatie als een op zichzelf staand fenomeen, in plaats van conclusies te trekken op basis van wat zich eerder heeft voorgedaan – al ligt dat nog zo voor de hand.’ Om te voorkomen dat we voorbarige conclusies trekken, zegt Henk, is het nodig om ‘je uiterlijke cocon in te leveren voor innerlijk evenwicht.’ Concreet: je zekerheden loslaten en beginnen met accepteren dat iets is zoals het is. ‘Leerkrachten moeten zelf kwetsbaar durven zijn. Als je open durft te kijken naar je eigen oordelen – of dat nou gaat over kinderen, ouders, collega’s of over jezelf – dan ga je zien dat je iets als waar beschouwt dat misschien helemaal niet waar ís. Dat geeft ruimte en in die ruimte kan een nieuwe werkelijkheid ontstaan.’
Gevoelig en open worden
Die openheid is nodig om te voorkomen dat we onszelf herhalen en dat situaties kunstmatig worden. De onderwijswereld is met zijn huidige digitale toetscultuur al kunstmatig genoeg. ‘Kinderen brengen steeds meer van buiten de klas binnen. Onze toenemende taak als leerkracht is dan ook, naast het aandragen van ontwikkelingsstof, om dat wat van buiten komt met ze te verwerken en levend te maken. Zo kan er ‘nieuwe werkelijkheid’ ontstaan. Dat doe je met behulp van wat Steiner de ‘sociale impuls’ noemde: gevoelig worden en open staan voor zintuigindrukken, die dan zó sterk kunnen zijn dat je even ‘’slapend’’ aan de pre-logische werkelijkheid raakt. Tijdens dat soort numineuze ervaringen zwijgt het verstand – en ben je het meest ontvankelijk voor ingevingen. Die diepere, nieuwe wijsheid kun je vervolgens met je verstand proberen te duiden. Zo kun je je blijvend verwonderen over de lesstof, de kinderen en je collega’s. Om daar te komen moeten we onze oude, bekende concepten dus loslaten. Ook onze antroposofische concepten!’ lacht Henk. ‘Uiteraard kunnen we ons laten leiden door Steiners aanwijzingen en Menskunde, maar de belangrijkste taak van een docent is om er bij ieder kind achter te komen wat het wezenlijk nodig heeft. Hoe je dat doet? Daarvoor bestaat geen vooraf vastgesteld plan; dat ontdek je alleen door gewoon op weg te gaan met de kinderen en de klas.’
Hechte band binnen het team
Wat is er nodig in het onderwijs, en hoe kan een schoolleiding dat waarborgen? Henk vindt dat die in staat moet zijn om de persoonlijke kwaliteiten in iedere leerkracht te herkennen. ‘We mogen erop vertrouwen dat iemand voor het leraarschap kiest omdat hij er affiniteit mee heeft – en vanuit het gevoel dat hij er iets in kan betekenen. Ik zie zóveel jonge docenten met enthousiasme en flair een scheppingsproces instappen met kinderen. De wil en het vuur zíjn er! Waar het op aankomt is of wij als leerkrachten die al langer meegaan, en ook de schoolleiding, in staat zijn een klimaat te creëren waar nieuwkomers tijd en ruimte krijgen om zich te ontwikkelen.’ Dus eigenlijk lerend blijven – en jonge leerkrachten niet opjagen met ‘opbrengstgericht werken’ maar vrij laten experimenteren, met het aanspreken van de wil en het gevoel bij kinderen? ‘Precies!’ zegt Henk. Daarom pleit hij ook voor meer intervisie in lerarenteams. ‘Bespreek met je teamgenoten welke vragen je hebt en welk dilemma je bezighoudt. Niet om je te laten vertellen hoe je het moet aanpakken, maar zodat een ander naar jou kan luisteren, vragen stelt, je karakteristieken, impliciete opvattingen en beelden kan teruggeven – en eigen ervaringen kan delen die je mogelijk op weg helpen. Dat zorgt voor een hechte band binnen het team.’ Deze bewuste manier van je met elkaar verbinden leidt ertoe dat mensen meer eigen initiatieven nemen, zegt Henk. ‘En dat is wat we willen. Of leraren nou kakelvers van de opleiding komen of al heel lang meegaan, of ze überhaupt op Helicon studeerden of niet: wie zélf scheppend onderwijs voorleeft fungeert als een voorbeeld waar een kind daadwerkelijk wat aan heeft.’ Heel enthousiast is hij over het principe van de presence-circle: een groepje leerkrachten van verschillende scholen, die ieder kwartaal intervisie doen op geslaagde handelingen en dilemma’s en zo inspiratie meenemen naar hun eigen werkgemeenschap.
Krijgereigenschappen
In ‘Leerkracht van de opkomende zon’ maakt Henk onderscheid tussen twee benaderingen: je richt je op de ondergaande zon – op de verwachtingen over opbrengsten en wat er fout kan gaan – of je focust je op de opkomende zon en vertrouwt erop dat vanuit de slaap, de nachtwereld en los durven laten, altijd weer een nieuwe ingeving en nieuw leven ontstaat. De ‘leerkracht van de opkomende zon’ durft erop te vertrouwen dat voor alles wat zich aandient een oplossing zal komen. Als hij zich maar blijft openstellen en bereid is de werkelijkheid te accepteren. In zijn boek beschreef Henk twaalf krijgereigenschappen, die nieuwe en oude leraren kunnen helpen in hun kracht te (blijven) staan. Om dagelijks ontwikkelingsruimte voor de kinderen en zichzelf te scheppen, aan de hand van de genoemde sociale impuls. Henk: ‘Hoe kunnen we dat wat we al kennen, of dénken te kennen, opnieuw geboren laten worden? Hoe kunnen we van elkaar leren? En hoe kunnen wij, als oudere generatie, ervoor zorgen dat we zelf levendig groen blijven?’
Wezenlijke vragen waar hij graag over in gesprek blijft gaan. ‘Momenten waarop je de bodem aanraakt en het echt even niet meer weet, die kent iedereen – waar je ook vandaan komt en wat je ook doet,’ stelt Henk. ‘Die zijn niet makkelijk, maar ze laten je wel opnieuw zoeken naar wat er écht nodig is om verbetering en groei te bewerkstelligen. Zulke momenten vormen een wezenlijk onderdeel van ieder leerproces. Ik heb het gevoel dat we in het Waldorfonderwijs onze wonden likken van de ‘ondergaande zon-benadering’ van de afgelopen jaren, wat een ‘opgaande zon-benadering’ mogelijk maakt voor de komende tijd. Dus hoe ik tegen de toekomst van de vrijeschool aankijk? Ik ben zeer optimistisch.’
***
Verschenen in Seizoener Winter 2018 :
Waarom Waldorf?
Familie Kamsma
Binnen het vijfkoppige gezin Kamsma heeft ieder zijn eigen relatie met Waldorfonderwijs. De nu volwassen kinderen Job, Lotte en Jasmijn gingen alle drie naar de vrijeschool in Alkmaar. Moeder Annemiek werkte daar algauw als rt’er en heeft er nu een eigen 2eklas. Vader René, gepensioneerd techniek- en handvaardigheiddocent in het speciaal-vo, geeft inmiddels ook handvaardigheid op Waldorf Zomerkampen in China, onlangs samen met zijn volwassen dochters. Zoon Job heeft een eigen 6e klas op de vrijeschool Haarlem en oudste dochter Lotte een eigen 1e klas in Amsterdam. Jongste dochter Jasmijn geeft beeldende kunstworkshops op verschillende plekken. Vijf volwassenen over hun ervaringen, waarbij ook de kritische noot niet ontbreekt. Waarom Waldorf? De Kamsma’s vertellen.
Tekst & beeld | Leila van Wetten
We treffen elkaar bij Waargenoegen, een verborgen pareltje in Amsterdam-Noord met de beste appeltaart van de stad. Als eerste arriveren de zusjes Lotte en Jasmijn, beiden op een sportfiets. Vlak daarna komen hun ouders aanlopen, René en Annemiek, samen met hond Mattie. Er wordt gekust en geknuffeld. René overhandigt Lotte een gitaar, waar zij meteen op begint te tokkelen. Jasmijn wijst naar het secuur uitgesneden houtwerk op het instrument. ‘Lekker toepasselijk op deze antroposofische middag,’ grapt ze, waarop Lotte gechargeerd een lied inzet en we allemaal lachen. Dan komt Job aan, die het naar eigen zeggen een beetje laat heeft gemaakt de vorige avond. We besluiten ondanks de kou buiten te blijven zitten. ‘Word ik in ieder geval een beetje wakker,’ grinnikt Job – en hij schuift naast moeder Annemiek.
Kernwaarden
Gelijk maar met de deur in huis. Voor de Kamsma’s gaat onderwijs, naast informatie opdoen, voor een belangrijk deel om de interactie van mens tot mens. ‘Een robot kan rekenen uitleggen zonder fouten te maken’, begint Job. ‘Maar wat kan een kind verder van een robot leren? Hoe je met elkaar praat? Hoe je een vraag stelt? Hoe je met je gevoelens omgaat? Nee. Dat zijn allemaal dingen die je alleen leert in het hier en nu.’ Het levende, menselijke hier en nu dus. Lotte: ‘Al heb je nog zo veel ervaring in het lesgeven, toch is het iedere keer weer opnieuw uitvogelen hoe je verbinding kan maken met een kind, en hoe je een kind kan helpen verbinding te maken met de stof.’ René, die jarenlang werkzaam was in het reguliere onderwijs, zegt dat docenten op reguliere scholen dat niet per definitie níet nastreven. ‘Maar het systeem van een reguliere school is er minder op ingesteld.’
China
Ook in het buitenland is dat merkbaar. Afgelopen zomer nam René zijn dochters mee naar China, bij Hangzou, om daar drie weken kunstworkshops te geven op een Waldorf Camp. Veel van de deelnemende kinderen zitten niet op een Waldorfschool en volgens Lotte was het merkbaar dat zij normaal gesproken vooral op hun hoofd worden aangesproken. ‘Ze vonden het bijvoorbeeld lastig om over een evenwichtsbalk te lopen en schrokken als ze een vlinder zagen. Kortom, de kinderen zaten weinig in hun lijf en er was nauwelijks contact met de natuur.’ Maar ze merkte ook het gemak op, waarmee de kinderen zich vervolgens overgaven aan alles wat ze nog niet kenden – en ook het tempo waarmee dat gebeurde. ‘Het zit er allemaal in, in een kind. Het moet alleen worden aangesproken!’ Jasmijn stelt in haar beeldende workshops, zowel op het Waldorf Camp als elders, altijd het persoonlijke proces voorop. Het uiteindelijke resultaat komt op de tweede plaats. ‘Kinderen ervaren zo minder of zelfs geen prestatiedruk, waardoor er uiteindelijk vaak geweldige resultaten uitkomen,’ vertelt ze opgetogen. Het uitgangspunt dat het proces belangrijker is dan het eindresultaat, is typisch Waldorf. ‘Maar dat hoef je natuurlijk niet alleen binnen een vrijeschool uit te dragen,’ zegt René. ‘Juist ook daarbuiten.’
Alternatieven
Volgens Annemiek is de kern van vrijeschoolonderwijs om niet alleen aan begripvorming van de buitenwereld te werken, maar ook bewust aandacht schenken aan begripvorming van de binnenwereld. ‘Het innerlijk is immers iets waar we dag in dag uit mee te maken hebben. Als je ook die binnenwereld bestudeert, dan kan je de buitenwereld beter aan, daar ben ik van overtuigd.’ Doordat het aanbod aan activiteiten en vakken op de vrijeschool zo uiteenlopend is, krijgen kinderen de kans zich op allerlei manieren met verschillende dingen te verbinden.De een zal tekenen leuker vinden dan de ander, of grammatica gemakkelijker –maar is dat een probleem? De antroposofie beschouwt diversiteit als rijkdom. ‘We zijn allemaal mens, maar niemand is hetzelfde. Dus laten we vooral niet proberen eenheidsworst af te leveren,’ besluit René. Een ander argument voor Waldorf is dat er gewerkt wordt met natuurlijke materialen. ‘Zo voorkom je dat de mens nog verder verwijderd raakt van de natuur,’ stelt Jasmijn. ‘Wij zijn natuur, dus als we ons verbinden met de natuur, verbinden we ons met onszelf.’ Job geeft toe dat hij het liefst zou willen dat zijn kinderen later alleen spelen met speelgoed van natuurlijke materialen. ‘En géén schermen!’ Jasmijn steigert: het kan een pijnlijke en beschamende ervaringzijn om niet mee te mogen doen met je leeftijdsgenoten. ‘Maar dan baseer je je opvoeding dus op hoe andere mensen opvoeden?’ werpt Job tegen. ‘Kijk’, zegt René, zijn pet recht zettend, ‘Als je niet wil dat kinderen de hele dag achter een scherm zitten, dan moet je zorgen dat de alternatieven die je biedt, beter zijn.’ Hij haalt een anekdote aan waarin Lotte een Barbie-huis wilde. ‘Zo’n afschuwelijk, groot, roze, plastic ding. Diezelfde week wilde een kennis van zijn paard af. Hij bood hem me aan, voor niets, met zadel en al.’ Hoewel René niet van plan was manegehouder te gaan spelen, stelde die gedachte hem méér gerust dan de aanschaf van zo’n Barbie-huis. Dus riep hij Lotte bij zich – en liet haar kiezen… René lacht. ‘Dit is natuurlijk een extreem voorbeeld. Maar het geeft wel aan waar ik in geloof: in sturen, niet in verbieden. Een kind moet zelf kiezen. Alleen dan kan het leren verantwoordelijkheid te nemen voor zijn eigen leven.’
Uitdaging
Over één ding zijn de Kamsma’s het eens: de manier van toetsen van tegenwoordig schiet tekort. ‘Vroeger was de vrijeschool vrij van overheidsbemoeienis, maar die tijd is voorbij,’ zegt René. ‘Vrijescholen moeten nu zorgen dat ze voldoen aan landelijk gestelde normen, simpelweg te mogen voortbestaan. Tegelijk willen ze trouw blijven aan de antroposofische visie, die stelt dat ieder kind op zijn eigen tempo leert. Dan is het onlogisch om te eisen dat een kind op een vooraf bepaald moment een bepaald niveau bereikt, zoals de overheid nu dus doet.’ Job: ‘Als ik periodeonderwijs geef en ik vraag de kinderen naar het verhaal dat ik ze gisteren heb verteld, dan leid ik af uit wat ze nog weten in hoeverre ze er verbinding mee hebben gemaakt. Dat vind ik een wezenlijke manier van toetsing – en die zal ik blijven hanteren, wat voor manieren van toetsing de overheid ons ook oplegt.’ Binnen de teams van Annemiek, Lotte en Job wordt veel gesproken over hoe de vrijeschool zich tot dit soort veranderingen zou moeten verhouden. ‘Achter alles wat er op de vrijeschool gebeurt, zit een gedachte,’ zegt Lotte. ‘Voor de volgende eeuw Waldorf gun ik het de vrijeschoolwereld om openlijk over die achterliggende gedachtes te blijven spreken.’ Achterliggende gedachtes kunnen immers eeuwig relevant blijven, maar mogelijk zijn er (ook) andere vormen nodig om ze uit te dragen. Hoe zou het zijn om de leerlingen in dat gesprek te betrekken? ‘Kinderen op de basisschool zijn te druk met het leren zelf – en hebben nog geen overkoepelend besef. Maar jongvolwassenen op de middelbare school krijgen dat besef wel, en vragen zich vaak af waarom ze dingen moeten doen. Misschien kunnen ze in de toekomst meer bij het waarom van het leerplan worden betrokken.’
Steiner gaf aan dat het hoogstnoodzakelijk is zélf te leren denken – en niets wat gezegd is klakkeloos over te nemen. Jasmijn oppert om media als fotografie en film niet buiten te sluiten uit angst dat de kinderen er te veel in worden opgezogen, maar het juist integreren in het lesprogramma en de kinderen uitdagen op een creatieve manier met deze media om te gaan. Wie weet behoudt de vrijeschool haar identiteit op die manier juist, in plaats van haar te verliezen.
Toekomstdroom
‘Mijn hoofdreden om op een vrijeschool te werken, is dat we er ons best doen om te zorgen dat ieder kind gezien wordt,’ zegt Lotte. ‘Als kind, als mens, als uniek wezen. Dat stelt mij als docent telkens weer voor de uitdaging om echt en aandachtig te kijken. Terwijl het kind verandert, de omstandigheden veranderen, de wereld verandert.’ De ander echt proberen te zien in wie hij is, dat is een groot pedagogisch uitgangspunt van het vrijeschoolonderwijs – ondanks de moeite die dat vaak kost. Steiner stelde niet voor niets dat ‘alle opvoeding zelfopvoeding’ is. Maar de wil is er – en de expertise ook, na een eeuw evaring. ‘Ieder kind, waar ook ter wereld, op welke school hij ook zit, heeft recht op een inspirerende en waardevolle schooltijd,’ besluit Annemiek. ‘Laat dat ook de volgende eeuw ons uitgangspunt zijn.’
***
Inleven als instrument
Toneelperiode
Zes jaar oud was ik, toen ik ‘meester Rob’ leerde kennen. Mijn ouders hadden me meegenomen naar een open dag van de vrijeschool in Oudorp. Om bij te komen van alle indrukken, was ik op een radiatorin de hal gekropen. Plots kwam er een man naast me zitten, met wakkere, blauwe ogen. ‘Wat vind je er van?’ vroeg hij, terwijl hij van opzij naar me grijnsde. ‘Leuk,’ antwoordde ik verlegen –en we raakten aan de praat. Ik wist nog niet dat deze man de aankomende zes jaar mijn meester zou worden, die mij van begin tot eind van de vrije onderbouw zou begeleiden en bijstaan. Laat staan dat ik een idee had van de onvergetelijke toneelperiode die hij zou geven in de zesde klas.
Tekst | Leila van Wetten
Rob Damen (60) gaf 21 jaar lang les op vrije basisscholen, waaronder dus zes jaar aan ‘mijn’ klas. Inmiddels is hij het onderwijs uit en heeft hij zijn eigen schildersbedrijf. Op een doordeweekse dag bel ik bij hem aan om samen terug te blikken op De Zevensprong, de musical die hij met ons aan het einde van de lagere vrijeschooltijd maakte. Zijn haar is nog lichter dan het al was en de tijd is ook in zijn gezicht gesleten, maar hij kijkt nog net zo wakker uit zijn blauwe ogen als vroeger. Ook de grijns is niet verdwenen. ‘Wil je een broodje?’ vraagt hij terwijl ik mijn jas ophang. ‘Ze komen net uit de oven.’ Even later zit ik met een kop koffie en een pistoletje bij hem aan tafel. In het huis van Rob ruikt het naar verf, hout en… ‘Ik rook nog steeds,’ zegt hij verontschuldigend – en slaat de tuindeur open.
Levende rollen
Rob las ons in de zesde klas De Zevensprong van Tonke Dragt voor – waarna hij er direct een toneelbewerking van maakte. ‘Dat ging eerst helemaal mis. Tachtig pagina’s in de prullenbak…’ Waarom? Hij krabt zich achter zijn oren. ‘Het zou júllie creatie worden. Het had jullie input nodig om bezield te raken.’ Dus vroeg hij ons welke rollen we zelf graag zouden spelen. ‘Met die antwoorden kwamen de rollen voor mijn ogen tot leven en toen ging het schrijven vanzelf.’ Rob voegde de bestaande Zevensprongliedjes bij zijn eigen toneeltekst – en zo kregen we allemaal een rol die ons niet alleen op het lijf geschreven leek, maar dat ook daadwerkelijk was. Rob: ‘Jullie kenden elkaar na al die jaren door en door. Jullie waren niet alleen bezig het beste van jezelf neer te zetten, maar hielpen elkaar om hetzelfde te doen.’ Zo werd een erg verlegen klasgenoot net zo lang aangemoedigd tot hij zelf ook geloofde dat hij kon zingen. En jawel, tijdens de uitvoering zong hij een stuk solo. Wat een overwinning.
Waarom toneel?
Waarom biedt het vrijeschoolleerplan alle jaren toneel? In de onderbouw kunnen kinderen de vertelstof echt beleven middels toneelspel, met alles wat daarbij hoort aan kostuums, muziek en decors – het meeste zelf gemaakt. Maar er is meer. Als je als 5eklas, waarin de oude Grieken centraal staan, Jason en de Argonauten speelt, voel je als kind iets van die dramatische, heldere wereld aan de wieg van de Europese cultuur. Je kunnen inleven in ‘het andere’ is een waar levensinstrument. Arnold Henny, oprichter van Vrije Opvoedkunst, schrijft (VOK 1948) dat ‘toneelspelen je uit de rol van toeschouwer in de rol van deelnemer kan helpen.’ Om die verbinding als deelnemer te maken, moeten we een beroep doen op ons gevoels- en wilsleven, en daar is toneelspel heel geschikt voor. Zo leren kinderen een actieve rol in te nemen – niet alleen in het stuk dat juffie of meester aandraagt, maar ook op ‘het wereldtoneel’ waar ze straks terecht komen. Kenmerkend aan de toneelperiode in de zesde klas is dat ieder kind op zoek gaat naar een stuk van zichzelf, om helemaal neer te zetten. Een deel van het zelf dat er al was, maar misschien nog deels verscholen lag, krijgt nu de kans uit te kristalliseren. Dat vraagt om een alerte blik van de betrokken leerkracht. Dat kan nauw luisteren. Polle Potters, vrijeschoolleerkracht in Haarlem Noord, vertelt: ‘Op de dag voor de voorstelling kwam een jongen uit mijn toenmalige zesde klas nar me toe: ”Meester, die kus, ik ga het niet doen.” Je kan er als leerkracht ontzettend van balen als je vlak voor de uitvoering een scène om moet gooien, maar ik zag de actie van deze jongen juist als een teken dat hij in verbinding stond met zijn diepste wezen. De jongen nam verantwoordelijkheid voor zichzelf. Gert Biesta, hoogleraar onderwijspedagogie, noemt dat subjectivering, het ontwikkelingsproces waarbij de persoonsvorming centraal staat. Dat gaat uiteindelijk over volwassenwording en begint met het nemen van verantwoordelijkheid. De jongen in Potters’ klas deed dat door eerlijk te zijn over zijn grenzen. Zo is het maken van een toneelstuk een groot spel over bloedserieuze zaken.
Samen blijven in wezensconflicten
Bovendien is toneel, meer nog dan veel andere kunsten, een kwestie van samenwerking. De hoofdrol steunt op bijrollen, die allemaal op het goede moment tot hun recht moeten komen. Je leert dus tevoorschijn komen en achteruit te stappen ten bate van het geheel. Niet alleen tijdens het stuk zelf, maar ook in de wereld daar omheen. In ons repetitieproces van De Zevensprong kwam een klasgenootje een paar dagen voor de uitvoering op school met enorme strengen ingevlochten nephaar. Een deel van de klas, waaronder ik, vond dat niet passen bij de sfeer die we neer wilden zetten op het toneel. Het meisje liet haar nephaar zoals het was, wat me toen voor een belangrijke keuze stelde: blijf ik me erover opwinden, of laat ik het los? Een besluit dat als volwassene al moeilijk genoeg is, en dat ik hier, hoe onbenullig de aanleiding achteraf gezien ook was, moest nemen. Wezensverschillen creëren conflicten, die om een oplossing vragen. In dit geval moest ik erop vertrouwen dat het nephaar heus niet tot een minder goede voorstelling zou leiden.
Onze musical De Zevensprong werd een bezegeling van een geweldige toneelperiode, en van een complete lagere schooltijd. Nog steeds neurie of zing ik zou en dan de liedjes, denkend aan de kinderen met wie ik, ruim dertien jaar geleden, de Zevensprong speelde. Ook oud-klasgenoten hoor ik er nog over. En waar ze zich ook bevinden op de wereld en waarmee ze ook bezig zijn, ik zal me altijd diep verbonden voelen met de kinderen met wie ik toen op dat toneeltje stond. Mede dankzij die (te) gekke meester Rob.
***
Met hoofdredacteur Ton Werinussa (de man die
bieslook knipt met een vierdubbele schaar).
Wetten van Leila 